белорусский национальный характер

[Vadim Deruzhinsky]

Мы готовим книгу по истории Беларуси. Нам важно привести цитаты белорусских писателей, деятелей культуры (древних и современных) о том, что такое белорусский национальный характер. Некоторые у нас есть.

Буду очень признателен коллегам, если вы дополните нами пока собранное.

[timax]

Мы готовим книгу по истории Беларуси. Нам важно привести цитаты белорусских писателей, деятелей культуры (древних и современных) о том, что такое белорусский национальный характер. Некоторые у нас есть.

Буду очень признателен коллегам, если вы дополните нами пока собранное.

Ян Станкевіч. Гістарычныя творы. Курс гісторыі Крывіі-Беларусі. Антрополёгічны тып крывіцкі.

[Vadim Deruzhinsky]

Вы не поняли: антропология не нужна. Нужны высказывания белорусских деятелей культуры (и других известных белорусов) о том, что такое национально белорусы – то есть мнения Коласа, Купалы, Дунина-Марцинкевича, Короткевича, Быкова и др. Я нашел пока только такие суждения белорусского писателя Орлова, ныне живущего в Риге.

Может, у вас под рукой есть другие такие цитаты наших деятелей культуры или государства.

Все это позволит нам создать из таких мнений какой-то совокупный ментальный и национальный образ белоруса. Что очень интересно и, насколько знаю, никто такого исследования ранее не делал. Давайте его вместе попробуем провести.

[mmmaks]

Существуют три сферы, в которых компетентны все: политика, медицина и национальный вопрос. Исследователь, занимающийся проблемой, которая густо, как дно корабля ракушками, обросла стереотипами и голословными утверждениями, заведомо оказывается в меньшинстве. Тем более, если эта проблема - национально-культурное положение этноса, большинство представителей которого знают свой язык и культуру ненамного лучше, а то и намного хуже, чем язык и культуру соседних народов. Итак, речь пойдет о белорусах... По этому поводу в научных, околонаучных и квазинаучных кругах представлен широкий спектр мнений, полюсные точки которого можно определить так:

"О каких белорусах теперь можно говорить, когда этот, с позволения сказать, народ не имеет даже языка?"

"Белорусы - древнейший и самобытнейший из всех восточнославянских народов, загнанный в "культурную яму" усилиями воинственных и жестоких соседей".

В зазоре между этими суждениями существует множество точек зрения, но при внимательном рассмотрении становится очевидно, что все они суть вариации одной из упомянутых тем. С них и начнем. Итак, существуют ли белорусы как этнос? И в связи с этим: что такое этнос в принципе?

На протяжении столетий считалось, что основные признаки этноса - общее "кровное" происхождение, общая территория с сопутствующим ландшафтом, общность религиозных верований и, наконец, общий язык как маркер этнической самобытности. На сегодняшний день общеизвестно, что существует немалое количество "разнокровных" (например, большинство латиноамериканских) этносов; народов-"мигрантов" (евреи, цыгане и - чем далее, тем более - этнографические группы в составе народов и наций: итальянцы, ирландцы и многие другие в США, украинцы в Канаде и т.д.); множество разноконфессиональных этносов (китайцы, японцы и др.) и одноконфессиональных межэтнических цивилизаций (например, буддийская). В итоге из ведущих этнических признаков реально существенным остается только язык. Вот тут-то мы лоб в лоб сталкиваемся с Парадоксом первым: белорусы по преимуществу говорят по-русски... и значит, не являются народом? Однако в мире существует множество двуязычных (а то и трех-, и даже четырехязычных) этносов и наций. Это и швейцарцы, и ирландцы, и филиппинцы, и канадцы. С другой стороны, есть немало разных народов, говорящих на одном и том же языке: для одних он родной, для других - заимствованный. Так, по-английски говорят около 380 миллионов человек, из которых на Европу приходится лишь около 17%. А значит, хотелось бы этого или не хотелось сторонникам первой точки зрения, и язык, важнейший маркер этнической самобытности, отнюдь не является первостепенным признаком этноса! "Очевидные", сами собой напрашивающиеся критерии различения этносов, рассыпаются в прах. А если поискать среди не столь очевидных? Среди менее вещественных?

Cogito ergo sum. "Мыслю, следовательно, существую", писал Декарт. "Познай самого себя", - призывал Сократ. Зачем? Чтобы стать человеком. Самосознание - вот то, что отличает человека от иных природных существ, а человеческую общность - от стаи или стада. И не случайно все современные определения этноса включают и такую "нематериальную" составляющую как этническое самосознание. Этническое самосознание в широком смысле слова - это представление народом о собственной сущности, о своем положении в системе взаимодействий с другими народами, о своей роли в истории человечества, включая осознание своего права на свободное независимое существование и на производство самобытной этнической культуры. Этническое самосознание в узком смысле слова - это представление данного этноса о своей специфической отличности от других, осознаваемой как высшая ценность (этническая самоидентификация). Социально-культурным ядром самосознания этноса является менталитет, позволяющий этнофорам сходным образом воспринимать действительность, оценивать ее и действовать в соответствии с устоявшимися нормами, ценностями и поведенческими моделями.

При таком подходе к феномену этноса становится очевидным Парадокс второй: белорусы, в быту предпочитающие русский язык, на деле обладают устойчивой белорусской самоидентификацией. Так, по данным переписи населения 1985 года более 80% населения определили себя как белорусов и более 70% признали своим родным языком белорусский. И хотя последнее число меньше, нежели в других республиках бывшего СССР, однако значительно больше, чем можно было бы предположить из эмпирических наблюдений: на улицах городов практически не слышится белорусской речи, да и в деревнях люди помоложе разговаривают по преимуществу на "трасянке" - смеси русского и белорусского языков. Такая ситуация не нова: в разное время ее переживали и ирландцы, и филлипинцы, и народы Индии. И корни ее всегда историчны.

Историческое становление белорусов происходило исключительно в полиэтническом (поликультурном, полиязыковом, поликонфессиональном) социуме. Начиная с вхождения кривичей, радимичей и дреговичей в Киевскую Русь, предки современных белорусов никогда не жили обособленно, а лишь в перекрестии разнообразных поликультурных взаимовлияний. Показательно, однако, что уже в этот период прабелорусы отличались некоторым количеством локальных характерологических особенностей. Несомненными свидетельствами этого являются как длительная борьба не только полоцких князей, но и самого населения Полоцкого княжества за самоуправление, так и качественно более значительное сохранение элементов язычества в мифологии, обрядах и повседневном быту широких народных слоев; достаточно упомянуть хотя бы не известных в фольклоре других славянских народов божеств-олицетворений ЛЁолЁ (весны), ТЁоцЁ (лета), Жыценя (осени) и ЗюзЁ (зимы), а также - подземного божества и божества лесных пожаров Жыжэля. С другой стороны, у прабелорусского населения Киевской Руси практически полностью отсутствует оригинальный богатырско-героический эпос, воспевающий наступательность и готовность к территориальной экспансии.

В этом отношении ментальный склад белорусского народа остается стабильным и в период Великого Княжества Литовского. Среди этногрупп, проживавших на территории Великого Княжества Литовского ("жмудинов", татар, евреев, украинцев), "русины", как называли себя подданные бывшей Киевской Руси, придерживающиеся "русской веры" (православия) составляли около 8/10 населения и занимали около 9/10 территории, в основном, совпадающей с территорией будущей Беларуси. Неудивительно, что все три Статута Великого княжества Литовского написаны на старобелорусском языке. Именно в Великом Княжестве Литовском белорусы (разумеется, шляхетская верхушка) обрели правовую независимость, закрепленную актами, написанными на автохтонном языке. Это имело четкие последствия для самосознания народа: при сложившемся единстве ментальных черт белорусов (религиозная и этническая терпимость - "толерантность", биполярная ориентация на вхождение в общеевропейский мир при сохранении связей с православной Русью; отсутствие агрессивности и злопамятности в отношении других народов, восприятие христианской религии, в основном, в рамках бытовой морали при верности "паганскiм", то есть языческим божествам и др.) самосознание белорусов того времени в основном имеет государственный оттенок, и основную роль в нем играет подданство Великому княжеству Литовскому. Отсюда наряду с самоназванием "русины" в значении "православные" появляется этноним "литвины", обозначающий принадлежность белорусов к мощному государственному целому, а с XVI века - этноним-уточнение "литвины-белорусцы", строящийся на принадлежности не только к государству, но и к земле, пантеистическое отношение к которой белорус сохранял на всем своем историческом пути.

В последующие периоды - вхождения в Речь Посполитую и Российскую империю именно это ощущение привязанности к родной земле и становится определяющей точкой белорусской самоидентификации. Массированное окатоличивание, которому Польша подвергла население бывшего Великого Княжества Литовского при белорусской веротерпимости и бесконфликтности привело к трагическим последствиям - не только стратификационному, но и общекультурному разрыву между массами и элитой - белорусской шляхтой и городским (особенно западно-белорусским) населением. Шляхтич-католик заведомо имел огромные преимущества в правах (включая право голоса и протеста, неприкосновенности личности и имущества), открывающие путь не только к почету, но и к обогащению. Потому переход дворян в католицизм стал массовым. А за конфессиональным "перекрашиванием" с неизбежностью следовали и переход на польский язык, и - шире - подмена самоидентификации. В городской профессионально-ремесленной среде это обеспечивалось посредством иного механизма - обучения (зачастую бесплатного) на польском языке в иезуитских коллегиумах и школах. Отсюда все ширящееся в образованной среде отношение к белорусскому языку как к "мужыцкай мове". Показательно, что ни польская, ни русская культура не ведали такого разрыва (исключая небольшую франкофильскую аристократическую прослойку). Попытка создания унии как "народнай царквы", примиряющей обе конфессии и одновременно синтезирующей идеи и ценности и Востока, и Запада, обернулась неудачей. Однако зерно, брошенное в землю, проросло: униаты достаточно скоро поняли, что они не поляки и не русские, а особое социальное целое, с которым себя и идентифицировали. Впервые получив в качестве обоснования собственную, называемую "белорусской", веру, этноним "белорусы" обретает собственную жизнь вне приложения "литвины". Однако и эта самоидентификация, строго говоря, не является этнической, а, скорее, этноконфессиональной.

Тем временем Беларусь подстерегал следующий удар: в 1654 г. на территорию Речи Посполитой вторглись войска Алексея Михайловича. "Неизвестная война", длившаяся семь лет, привела к сокращению народонаселения вполовину, и восстановилось оно лишь к середине XIX века. За пределы Беларуси были вывезены не только библиотеки, книжные собрания монастырей, но и образованные люди, ремесленники, крепостные актеры и т.д. Значительная часть из них погибла в пути, а остальные были вынуждены прилагать свои умения и таланты на ниве иной культуры. Приведем лишь два факта. Известно, что Оружейная палата Московского Кремля, Валдайский, Иверский, Воскресенский, Ново-Иерусалимский монастыри и Коломенский дворец созданы, в основном, руками белорусских мастеров. В самой же Беларуси ремесла и спустя столетие не достигли прежнего расцвета. Не является секретом и то, что из 78 актеров придворного театра Алексея Михайловича 70 было белорусами.

Оказавшись в разграбленных городах, растерянные люди впервые стали покидать пределы страны - и это в высшей степени оседлый народ! Особенно это касалось людей талантливых, способных найти себе применение и на чужбине. А горожане, чьи амбиции были не столь сильны, уходили в деревни в надежде на то, что уж земля-то не подведет, даст прокормиться. Но последний удар был впереди: в результате трех разделов Речи Посполитой народ Беларуси вновь оказался в другой стране - в составе Российской империи. Прошло не так-то уж много времени с периода Великого Княжества Литовского, а полноправное этническое самоощущение белорусов (разумеется, прежде всего, высших сословий и городского населения) сменилось осознанием себя как народа не состоятельного ни в политическом, ни в социокультурном, ни в конфессиональном отношении: вскоре началось очередное насильственное обращение белорусов - на этот раз в православие. Белорусская профессиональная культура оказалась в состоянии "национальной летаргии" (М. Богданович). Но, как известно, культуру уничтожить крайне сложно: лишенная своего "верхнего" слоя, она начинает фольклоризоваться. Не случайно XVII-XVIII века - столетия расцвета в Беларуси песенной культуры, одной из самых замечательных в Европе, создания самобытных пословиц, поговорок, загадок, считалок и т.д.

Именно в эти годы появляется в белорусском менталитете такая черта как "тутэйшасць": на вопрос о своей национальной принадлежности белорусский крестьянин часто отвечал: "Я тутэйшы (здешний)", тем самым отличая себя и от поляков, и от русских. Не имея возможности самоидентификации по отношению к государственному целому, постоянно менявшемуся, он самоидентифицировал себя с единственно непоколебимым, исконым - с родной землей. Процесс самоидентификации белорусского крестьянства затруднялся еще и тем, что народ - теперь уж не последовательно, а одновременно - подвергался двум разноречивым влияниям: российскому имперскому и польскому католическому, которое до поры до времени не искоренялось, а приветствовалось. Таким образом самодержавие "вербовало" сторонников среди крупной шляхты. Однако в XIX веке это положение круто меняется: в течение тридцати лет на территории Беларуси проходят два крупных политических восстания. Вот тогда-то и сказался трагический разрыв "верхов" и "низов", извечное недоверие крестьянства к шляхте, даже настроенной столь искренно-народно, как К.Калиновский - крестьянство не поддержало инициаторов-шляхтичей. Пути народных масс и шляхетской интеллигенции настолько разошлись, что можно без преувеличения говорить не только о разных типах самоидентификации, но даже и о разных типах менталитета - полонизированного шляхетского и белорусского "крестьянского".

Выраженными, устойчивыми чертами последнего в XIX веке можно считать такие качества, как:

самоидентификация на бытово-психологическом уровне как особого социально-этнического целого - "мужиков-белорусов" (по выражению Я. Купалы);

"тутэйшасць" как глубинная привязанность к "малой родине", одновременно выражающая социально-политическую и в значительной степени национальную индифферентность;

специфическая "памярко╒насць" народного характера, выразившаяся в долготерпении и жизнестойкости белорусов, но часто оборачивавшаяся покорностью обстоятельствам, некоторым фатализмом (примечательно в этом смысле название поэмы Ф. Богушевича "Кепска будзе" - "Плохо будет") и настороженностью в отношении радикальных изменений;

упорство и трудолюбие белорусов. Среди восточно-славянских народов именно белорусы, по описаниям сторонних наблюдателей, отличаются наибольшим упорством в повседневном труде, привычкой добиваться успехов собственными силами и стараниями (без надежды на поддержку "сверху", ибо таковой не было никогда);

слабая выраженность личной и коллективной инициативы, связанная и с долготерпением народа, и с исторически сформированным недоверием к крайностям, и с традиционным консерватизмом;

терпимость и толерантность. Это качество еще со времен Великого Княжества Литовского отличает белорусов как в личных отношениях, так и в отношении к другим народам, конфессиям и идейно-политическим убеждениям. В то же время терпимость нередко переходила (и до сих пор переходит) в общественный конформизм;

преобладание элементов общинной психологии, которые выражаются в тяге к коллективному труду (культурный феномен "талаки" - группы соседей и друзей, приходящих на помощь в тяжелой работе, в горе, словом, в любых затруднительных обстоятельствах) и в неприятии крайних индивидуалистических позиций. Одновременно для белоруса-крестьянина характерно и недоверие к большим искусственно созданным коллективам, руководимых некой "глобальной идеей";

при сохранении в массах народной культуры и языка упрочившаяся в XIX веке тенденция к заниженной культурной и этнической самооценке, что стало серьезнейшим фактором, отягчившим оформление национально-культурной самоидентификации.

Шляхта же вплоть до второй половины XIX века в огромной своей массе придерживалась не только пропольских настроений, но и полонизированной "картины мира".

Однако, уже в 30-40-е годы (после первого восстания) позиция правительства в отношении "польских влияний" резко изменилась: был закрыт Виленский университет, уничтожена униатская церковь, началось планомерное наступление на католицизм. Дальше - больше: начавшись как "антипольские", нападки коснулись и исконно белорусских феноменов. Вот тут-то мы сталкиваемся с Парадоксом третьим: все шаги правительства, направленные на искоренение враждебного элемента, медленно, но верно вели к усилению контакта и взаимопонимания между шляхтой и крестьянством. Так, в силу указа Николая I, шляхтичи, не представившие оригинальных (а следовательно, древних, и значит, истертых до неузнаваемости или утерянных за века) грамот о происхождении, исключались из дворян и переводились в сословие крестьян-однодворцев. Образованные, высококультурные люди (а было их около 50 000 человек!) зажили крестьянской жизнью бок о бок с "сялянами". Кроме того, государство, железной рукою искореняя польское влияние в городах, добилось неожиданного результата: многие горожане, вынужденные отказаться от знакомого польского, обратились к языку и культуре предков. Тенденции европейского романтизма, проникшие в Беларусь, главным образом в студенческую и гуманитарную среду, тоже сделали свое дело - с их восприятием народа как хранителя извечной мудрости, фольклора как основы профессионального творчества, идеализации деревни и пейзан. К концу XIX столетия белорусская культура перестала быть сугубо "мужыцкой": появились изучавшие ее этнографы, пишущие на белорусском языке поэты, собиратели национальных костюмов, керамики, гобеленов, первые белорусские газеты (особое место тут принадлежит газете "Наша нiва"), издательства и, наконец, белорусское учительство, на свой страх и риск обучавшее детей на родном языке. Показательно, что новая идентификация, с которой начинает отсчет белорусская "новорожденная" интеллигенция, носила характер намеренный: Я. Купала начинал писать по-польски, Я. Колас и М. Богданович - по-русски, а к белорусскоязычному творчеству пришли сознательно. С подобной ситуацией не приходилось сталкиваться ни русскому, ни польскому этносам, народ и интеллигенция которых изначально говорили и писали на едином языке, жили в едином культурном пространстве и обладали более или менее высокой национальной самооценкой (опускаю разность субкультур и страт общества). Можно с полным правом утверждать: в лице разночинной интеллигенции Беларусь обрела то, чего ей недоставало во все времена, - собственный культурный слой или прослойку "носителей личностного сознания" (по замечательному выражению С.В. Лурье) Носители личностного сознания в отличие от носителей сознания традиционного - это люди, в критический для этноса момент определяющие иерархию ценностей, без которой культура хиреет, никнет, переходит в подполье, а впоследствии истаивает, ассимилируясь с более сильной. За несколько десятков лет благодаря "новым гуманистам" Беларусь вновь обрела и литературный язык, и профессиональную литературу, театр, этнографию, и, главное (помимо сугубо пограничных районов), единую самоидентификацию - белорусскую. Более того, именно в эти годы белорусы впервые в истории обретают национальную идею как таковую (хотя зачатки ее, безусловно, начали проявляться еще в эпоху Возрождения - в творчестве Ф. Скорины, М. Гусовского, В. Тяпинского, С. Будного и других культурных деятелей ренессансного и реформационного толка). Нельзя сказать, чтобы ростки этой идеи после белорусского Возрождения зачахли полностью или существовали только в фольклорном виде. Например, XIX век ознаменовался появлением двух блистательно-искрометных поэм, написанных по-белорусски - "Энеида наизнанку" и "Тарас на Парнасе". Однако... поэмы были анонимными. Созданный в гоголевской традиции фантазийный роман в рассказах "Шляхтич Завальня, или Беларусь в фантастических рассказах" Я. Борщевского, роман о Беларуси, всецело основанный на отечественном фольклоре, был написан по-польски. Автор объяснял это тем, что на польском языке роман станет достоянием большего количества читателей. Наконец, классик белорусской литературы В. Дунин-Мартинкевич, переводя "Пана Тадеуша" А.Мицкевича на "родную мову", чуть не извиняясь пишет автору, что обрядил его творение в "мужицкую сермягу". Потому лишь о белорусской разночинной интеллигенции рубежа веков мы можем говорить как о первом истинном культурном слое, который укрепил расшатавшийся к тому времени культурный фундамент этноса и - более того - стал закладывать новый, теперь уже национально-культурный фундамент на основе новой же национальной идеи.

О прямой связи национального самостроительства народа и наличия культурного слоя интеллигенции говорили многие философы, культурологи, историки XX века: еще в 1908 году в статье "К вопросу об интеллигенции и нации" Н.А. Бердяев писал о том, что нация немыслима без выразителей ее высшего морального сознания, интеллекта и правдоискательства. Однако - и это важно - белорусская национальная идея имела специфические отличительные качества. Она не основывалась, как это часто бывает, на агрессивности в отношениях к инородцам и иноверцам: сказалось многовековое бытие в "пестрых" по национальному составу государствах. Потому возникавшая в умах интеллигенции национальная идея белорусов строилась с учетом исторически и культурно заложенного полиэтнического "характера" белорусов. Показательно изобилие этнических русских, поляков, евреев, украинцев, татар, ставших белорусскими деятелями культуры в первые десятилетия советской власти (З. Азгур, З. Аксельрод, А. Александрович, А. Бембель, Зм. Бядуля, М. Блистинов, Я.Бронштейн, В. Головчиня, И. Замотин, Г. Кобец, Я. Мавр (И. Федоров), Е. Мирович, Н. Никольский, А. Овечкин, В. Пичета и др.). Думается, именно потому из всех советских республик в определенном отношении Беларусь была самой "советской" - она, пожалуй, как никакая другая, всерьез восприняла постулаты об интернационализме и дружбе народов. Интересно в этом контексте и отсутствие антисемитизма во всех слоях белорусского социума. Начиная со времен Великого Княжества Литовского, когда белорусы и евреи впервые зажили бок о бок, обмениваясь не только товарами, но и гуманитарными достижениями (известно, что первый перевод нескольких религиозных текстов на старобелорусский язык принадлежит виленским евреям), напряженности между этими двумя народами практически не было, что доказала Вторая мировая война. И по сей день израильское посольство в Минске ежегодно чествует вновь обнаруженных "нееврейских праведников", не предполагавших, что они праведники, - людей, прятавших по погребам и чердакам своих домов знакомых и незнакомых евреев. Разумеется, в советскую эпоху существовал государственный антисемитизм, и он накладывал отпечаток на повседневное, бытовое поведение, однако уже в первые годы перестройки антисемитизм как явление испарился практически без следа. Характерно для белорусов и непредвзятое отношение к "лицам кавказской", "азиатской" и прочих несуществующих национальностей. Более того, само миролюбие и нежелание белорусов входить в конфликт, а также знаменитая белорусская толерантность по отношению к иным народам и конфессиям, понимаемые как экзистенциальные этнические ценности (так называемые "фокальные" или "доминантные"), привели к тому, что национальная идея белорусов имеет "посреднический" характер. Та роль, в которой, по мнению Вл. Соловьева, должно было реализоваться мессианское предназначение России - быть посредницей между народами - в силу политических и общих социокультурных событий была принята белорусами практически внерефлективно. Думается, что и в этом (хоть и не только в этом) коренится причина индифферентного отношения многих белорусов к своему языку. Для белоруса всегда было важнее договориться, найти точки соприкосновения, нежели проявить этническую гордость. И далеко не случайно во время выборов в Учредительное собрание в 1917 году за местные партии с четко выраженной национальной ориентацией проголосовало менее 1%, хотя в это время подавляющее большинство белорусов говорило на белорусском языке.

Другой характеристикой национальной идеи белорусов, воплотившейся в конце XIX - начале ХХ века была тенденция к собственной государственности (или к самостоятельности в рамках полиэтнического государственного целого). Пожалуй, самым бесспорным признаком нации является наличие собственного государства (или равноправного автономного статуса в составе многонационального государства) или, по крайней мере, тяготение к этому как к общенациональному идеалу. Именно в собственной государственности не имевшие своей автономии после Великого Княжества Литовского белорусы искали выход из сложной этнополитической ситуации. Эта тенденция в значительной мере сохранилась до сих пор: этноязыковая самоидентификация белорусов "отступает" перед государственной.

Важно и то, что национально-устремленное самосознание белорусов рубежа веков, как и многих других долго угнетаемых народов, базировалось на социальной подоплеке. Широко известно, что изначально в основе национальной идеи и этнического самосознания в целом лежит антитеза "мы - они", причем "их" образ (чужаков) служит основой не только различения с членами другого этноса, но и интеграции собственного. Более того, "их" образ при необходимости (а нередко и без оной) с легкостью превращается в так называемый "образ врага". Примечательно, но "образ врага" для белорусов никогда (за исключением моментов прямых военных столкновений) не носил этнического характера: в бедах народ винил не русских и не поляков, а "панов". Наверное, в этом тоже коренится причина приятия советской власти и интеллигенцией, и - в основной массе - народом, несмотря на настороженность в отношении массовых действий и эпохальных идей.

Нельзя не признать, что в самом фундаменте этой национальной идеи при всем ее по-человечески крайне привлекательном содержании есть некоторое "но". Отсутствие имперских амбиций в менталитете народа может привести к вялости и бездеятельности в принципиально важных вопросах. Миролюбие нередко оборачивается подчиненностью обстоятельствам. А исчезновение оппозиции "мы - они" - к размыванию "порога коммуникации". Тем более, когда огромная государственная машина направлена на создание некоего мифического существа, чья этническая принадлежность определяется словом "советский". Начиная с 1930 года - с обвинения белорусской интеллигенции в "буржуазном национализме", с ареста 108 культурных деятелей, с подрыва крестьянского хозяйствования путем насильственной коллективизации - начался хорошо известный всем республикам СССР процесс унификации народа. Это точка, от которой можно вести отсчет длительного упадка национально-культурного сознания белорусов. Так, несмотря на то, что в 1940-1941 годах в Беларуси на 10 000 населения приходилось 24 студента (а это больше, чем в Германии, Франции и Великобритании в этот же период), языком обучения был русский. Белорусскоязычная интеллигенция планомерно заменялась русскоязычной. То же касалось и рабочих - мигрантов из деревни, принимавших русский в качестве языка общения. Если же вспомнить о чудовищном подрыве генофонда в годы Второй мировой войны (четверть населения в возрасте от 18 до 40 лет, то есть тех, кто мог составить основную силу общенародного процветания) и годы сталинского террора, первыми жертвами которого пали национально настроенные интеллигенты, искоренение белорусских учебных заведений (так, в 50-е годы большая часть районных и областных центров Беларуси вообще не имела белорусскоязычных школ), то причины "национальной маргинализации" становятся явными. Не изменилась ситуация и в пору "оттепели". Уже в 1959 году на встрече с представителями интеллигенции в Минске Н.С. Хрущов во всеуслышание заявил: "Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем скорее построим коммунизм". Этим заявлением определилась национальная политика государства на многие годы вперед. Можно даже сказать: странно не то, что белорусы утратили язык и в значительной степени интерес к отечественной культуре, странно обратное: более 80% населения страны признает себя этническими белорусами, а 70% считают родным языком белорусский! Какие же параметры "белорусскости" позволяют сохранить стабильную этническую самоидентификацию народа при утере языка и весьма слабом национальном самосознании общей массы населения? Думается, что в первую очередь эта самоидентификация базируется на государственной принадлежности, о чем уже было говорено. С другой стороны, далеко не последнюю роль в этом играет осознание собственного менталитета и построение на его основе так называемого этнического самообраза белоруса - целостного и устойчивого представления членов общности о том, что, собственно, объединяет их в этнос, отличный ото всех других по своему душевному складу, соответственно разделяемым ценностям, нормам, традициям, поведению, происхождению, нраву, внешнему облику и т.д. Язык же, пусть и не исполняя своей роли наиважнейшего средства этнической коммуникации, в белорусской культуре сохраняет иное значение - символической составляющей этнической культуры и традиции. Выражаясь фигурально, хотя по-белорусски в быту говорят немногие, но белорусские песни поют все. Следует учитывать и то, что язык в повседневном понимании воспринимается не только как основной, но даже и как исключительный признак этноса. В том, что родным языком в 1985 году был признан именно белорусский, сыграло свою роль и то обстоятельство, что таким способом народ пытался отграничиться (пусть и пассивно) от унифицирующей все и вся государственной махины, в частности от набившего оскомину словосочетания "советский народ". Более того, можно предположить, что если бы идеологи белорусского возрожденческого движения конца ХХ века не пытались провести реформы культуры и образования столь поспешно и огульно, как это происходило (насильственный перевод на белорусский язык учебных заведений - при достаточно слабом знании его педагогами и т.д.), а отнеслись бы к этому вдумчиво, принимая во внимание историко-культурные обстоятельства, многолетние привычки народа и недоверие белорусов к радикальным преобразованиям, то, вероятно, к настоящему моменту двуязычие в Беларуси существовало бы не формально, а реально. Так, наличие четырех (!) языков в Швейцарии не является помехой для существования швейцарцев как осознающей себя - и осознаваемой другими - нации.

Вот тут-то мы встаем перед важнейшим вопросом: можно ли сказать о том, что сейчас белорусы существуют не только как этнос, но и как нация? Не так давно автору довелось слышать самое странное доказательство в пользу этого, причем, исходило оно от уважаемого ученого мужа: "Конечно, какие могут быть сомнения! Мы же состоим в ООН, следовательно, мы - нация". Однако когда речь идет не о номинальном, а о действительном положении дел, такое доказательство "было бы смешно, когда бы не было так грустно". С другой стороны, оголтелые вопли о том, что белорусов как общности не существовало и не существует, доказывают лишь полнейшую историческую (уж не говоря об общекультурной) безграмотность их издающих. О причинах, помешавших превращению белорусского этноса в нацию, думается, сказано уже достаточно. Однако, действительно ли так безнадежно положение Беларуси? Как только мы ставим этот вопрос, мы оказываемся лицом к лицу с нашим Четвертым парадоксом. Дело в том, что по большинству параметров, в соответствии с которыми в последние десятилетия определяется нация (как то: исторически длительное совместное проживание этноса или этносов, образующих нацию на одной территории, субъективно воспринимаемой как "родина", "отчизна"; наличие государственного суверенитета и централизованных систем воспитания, социализации, инкультурации; единство национальной самоидентификации и менталитета; собственная профессиональная культура, связанная с деятельностью интеллигенции и т.д.) белорусы, безусловно, уже давно перешагнули отметку "этноса". Но стали ли нацией? Мы уже говорили об определяющей роли этнического самосознания в бытии любого народа. Вероятно, национальное самосознание с лежащей в его основе национальной идеей играет роль даже более значительную - хотя бы в силу ее гетерономности: нация априорно более разнородна, нежели этнос, потому и нуждается в институциализации всех сфер культуры, которая и обеспечивается государством с соответствующей национально-государственной идеологией. Однако - так уж распорядилась сама история - белорусская государственность никогда не была собственно-национальной. Так, в период Великого Княжества Литовского она имела сословный (и полиэтнический) характер, а в годы советской власти - характер, подчиненный унифицирующему центру, и не столько полиэтнический, сколько интернациональный. Разумеется, по этому поводу сколь угодно можно лить слезы и проклинать захватчиков-соседей. Можно воспевать золотое прошлое, не обременяя себя вопросом, было ли оно "золотым" для крестьянина-белоруса. А можно, разобравшись в исторических и коллективно-психологических закономерностях, принять как данность положение современного белорусского общества и строить проект его будущего, руководствуясь не столько ностальгическими побуждениями, сколько реальностью нынешней ситуации.

Какова же эта реальность? Если мы примем тезис об определяющей роли национального самосознания в самостроительстве нации и попытаемся связать его с белорусской современностью, то придем к неминуемому выводу: белорусы, бесспорно, обладают развитым самосознанием в узком смысле этого термина, то есть самосознанием как самоидентификацией. Однако действенной, активной, "культурно-империалистической" идеи, лежащей в основе национального самосознания (в его широком понимании) в менталитете белорусов - как этноса, а не отдельных представителей его культурного слоя - не сложилось. Более того, такая идея расходится с самим менталитетом народа, относящегося к жизни, прежде всего, с позиций здравого смысла и пассивно, но упорно сопротивляющегося всякому давлению - в том числе и националистическому. Следовательно, путь насильственной "белоруссификации" исключается - хотелось бы нам этого или нет. Какой же путь остается?

В последние годы только ленивый не писал о "мировой культуре". Слухи о ее реальном существовании явно преувеличены, хотя ростки с каждым годом становятся все более заметны - Интернет, введение евровалюты, транснациональные корпорации... Сбываются слова К. Ясперса о новом "осевом времени", когда человечество "сможет увидеть друг друга в лицо". Не случайно мы все реже говорим о нациях и все чаще - о цивилизациях и даже о субэкуменах (Г. Померанц). В этой ситуации промежуточное положение Белоруссии "между Востоком и Западом", как еще в 20-е годы определил его талантливый, очень рано умерший культуролог И. Абдиралович, впервые в истории этой страны может оказаться положительным фактором. Этот самый значительный для нас на сегодня Парадокс пятый - парадокс "положительной маргинальности", к сожалению, до сих пор не расценен должным образом - не как повод для бессмысленных причитаний, а как перспектива развития. Не случайно народы адаптивного типа, в разные эпохи строящие свою культуру на принципе трансформации заимствований в самобытные культурные феномены (арабы периода халифата, современные японцы и др.), оказались в гораздо более выигрышном положении, нежели замкнутые, ограничивающие себя узконациональными рамками традиционные этносы. При толерантности, восприимчивости, доброжелательности и изначально полиэтническом характере народа этот вариант в современных условиях представляется значительно более продуктивным, нежели попытка загнать народ в искусственно ограниченный мононациональный мир. В конце концов, путь этноса к нации - процесс долгий и в каждом случае особенный, своеобычный. И если история подсказывает белорусам этот вариант, то почему бы не прислушаться к сей многомудрой даме, а не пытаться перебороть ее, тем более что борьба с историей заведомо ведет к крушению нападающей стороны? В этом случае, видимо, в первую очередь следует отказаться от разделения культуры на "белорусскоязычную" и "русскоязычную", объединив их в единое целое - "белорусская полиэтническая культура", в которой найдут свое место все народы республики. Что же касается языковой проблемы, то она разрешима лишь одним способом: путем утверждения не формального, а реального двуязычия. Труднодостижимо? Но достижимо - при условии объединения сил государства и общественности. В конце концов, подобная ситуация не уникальна: в разное время она коснулась и Швейцарии, и Индии, и Филлипин, и множества других вполне процветающих в культурном отношении стран.

В последнее время по белорусскому телевидению часто "крутят" лирическую заставку, где по чудесному цветущему лугу бродит белокурая девушка в национальном наряде. Все это великолепие красноречиво именуется "Успамiн пра Беларусь" ("Воспоминание о Беларуси"). Эта тенденция - видеть Беларусь исключительно в ностальгически-архаическом ключе - характерна, увы, не только для народов-контактеров, но и для самих белорусов, что значительно хуже. Вздыхать об ушедшем, конечно, проще, чем созидать будущее. И выбор в этой альтернативе - за белорусами.

[goward]

Отличная статья mmmaks!

А теперь что-нибудь от себя:

Цитата:

В восьмом томе Нового энциклопедического словаря Ф.А. Ефрона хорошо известного в дореволюционное время в России о тогдашнем беларуском движении имеющем много общего с современным написано следующее: “… современное беларуское движение есть не что иное как возрождение. Белорусы имеют серьезное историческое прошлое и период их наивысшего расцвета относится к отдаленному времени принадлежности к Великому княжеству Литовскому. ….проявления белорусского движения неизменно отличается одной чертой: демократизмом. Демократизм является причиной того что в главном течении движения совершенно отсутствуют элементы национального шовинизма что ему чужда человеконенавистнческая тенденция несмотря на зарождение в последние годы новых течений – клерикально-национального и крайне правого близкого к всероссийскому национальному союзу – национальное пробуждение белорусов в целом характеризуется тем что оно противодействует шовинистической работе которую ведут в Белоруссии 2 враждебных лагеря: русские и польские националисты и католическое духовенство.”

[timax]

Vadim Deruzhinsky
Наоборот. Это то, что вы ищите, возьмите этимологию слова. Работу отсканирую в ближайшее время.
Для справки:

Станкевіч Ян (26.11.1891-16.11.1976), беларускі палітычны дзеяч, навуковец. Нарадзіўся ў в. Арляняты Ашмянскага павета. Скончыў Віленскую Беларускую Гімназію й Пражскі ўнівэрсытэт. Доктар філасофіі (1926). Працаваў выкладчыкам у Варшаўскім і Віленскім унівэрсытэтах. Пасол Сейма (1928-30). Пад час нямецкай акупацыі быў лідэрам падпольнай Арганізацыі Беларускіх Нацыяналістаў, а пасьля - Беларускага Нацыянальна-Дэмакратычнага Аб'яднаньня. Пасьля вайны жыў у ЗША.

Может он не "проходит" как "деятель"? В Минске, не глядя на это, книгу можно купить.

[goward]

Вадим Кастусь Калиновский не подойдет?

Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№1

Дзецюкі!

Мінула ўжэ тое, калі здавалася ўсім, што мужыцкая рука здасца толькі да сахі, — цяпер настаў такі час, што мы самі можам пісаці, і то пісаці такую праўду справядліву, як Бог на небе. О, загрыміць наша праўда і, як маланка, пераляціць па свеце! Няхай пазнаюць, што мы можам не толькі карміць сваім хлебам, но яшчэ і вучыць сваёй мужыцкай праўды.

Пыталі і пытаюць усе, што чуваці на свеце, хто нам, бедным мужыкам, дасць вольнасць? Но, праўду сказаўшы, мала хто хоча сказаці так, як сумленне кажа — па справядлівасці. Мы, мужыкі, браты вашыя, мы вам будзем гаварыць цэлую праўду, толькі слухайце нас!

Маскалі, чыноўнікі і многа паноў будуць перапыняць пісьмо наша да вас, но найдуцца людзі і з мужыкоў разумнейшыя, і з панскага роду, і з местачковых, што хочуць вашай свабоды, вашага шчасця,— яны то вам самі гэта пісьмо даваці будуць, каб вы зналі, хто ваш прыяцель, а хто ваш вораг.

Шэсць лет ужэ мінула, як пачалі гаварыць а свабодзе мужыцкай. Гаварылі, талкавалі і пісалі многа, а нічога не зрабілі. А гэты маніфэст, што цар з сэнатам і з панамі для нас напісаў, то такі дурны, што чорт ведае да чаго ён падобны,— ніякай у нём няма праўды, няма з яго для нас ніякой карысці. Парабілі канцылярыі, зрабілі суд, як бы гэта не ўсё роўна браць у сраку чы з судом, чы без суда. Парабілі пісараў, пасрэднікаў, а ўсё за мужыцкія грошы, і вялікія грошы — чорт іх ведае на што; для таго хіба, каб запісывалі ў ксёнжкі, як многа напішуць на сраках мужыцкіх. А з гэтага то і відаць, што нам нічога добрага і не думалі зрабіці.

Праўда, абяшчалі то калісь даць нам вольнасць, но як нам здаецца на наш мужыцкі розум, што хочуць ашукаці, бо калі праз шэсць лет нічога не зрабілі, то чэраз рок пэўне не зробяць. Могуць яшчэ напісаці і другі маніфэст, яшчэ большы ад гэтага, но і з гэтага другога маніфэсту нічога добрага, як і з першага, не будзе.

Ад маскаля і паноў няма чаго спадзяваціся, бо яны не вольнасці, а глуму і здзерства нашага хочуць. Но не доўга яны нас будуць абдзіраці, бо мы пазналі, гдзе сіла і праўда, і будзем ведаць, як рабіць трэба, каб дастаць зямлю і свабоду. Вазьмемся, дзецюкі, за рукі і дзяржэмся разам! А калі паны схочуць трымаць з намі, так няхай жа робяць па свентай справядлівасці: бо калі іначай — так чорт іх пабяры! Мужык, пакуль здужае трымаці касу і сакеру, бараніць свайго патрапіць і ў нікога ласкі прасіць не будзе.

Гэту Мужыцкую Праўду напісаў і зноў пісаці будзе

Яська-гаспадар з-пад Вільні



Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№2

Дзецюкі!

Калі Бог стварыў усіх людзей вольнымі і ўсім даў адзінакую душу, так скуль жа гэта ўзялося, што адзін марнуе да і над людзьмі збыткуе, а другі, бедны, паншчыну служыць альбо аброкі ў казну плаціць?

Кожны па-свойму талкуе, на сваю старану цягне. Цар кажа, што ён добра нам думае, а паны кажуць, што яны добра думаюць нам зрабіці, а мужык бедны ад іх дабросці як прападаў, так і прападае.

Каб расталкаваць людзям, у чом праўда, я пішу пісьмо, а пісаці буду, як Бог і сумленне кажа — вы адно мяне, такога самага мужыка, як і вы, паслухайце добра.

Быў то калісьці народ наш вольны і багаты. Не помняць гэтага нашыя бацькі і дзяды, но я вычытаў у старых ксёнжках, што так калісьці бывала. Паншчыны тагды ніякай не было. І няма чаго таму дзіваваціся, бо было лесу шмат, поля колька хочаш, а людзей то мала, так нашто ж служыць паншчыну за зямлю, калі кожны мог лесу выцерабіць, хату сабе паставіць і меці сваё поле.

Но ў суседстве з намі жыў Немец і Маскаль. Аднаму і другому багацтва нашае калола ў очы — каб іх так колька схапіла, да і хацелі нас сагнаць з нашай бацькаўшчыны. Трэба было бараніціся, так Кароль кажа - "хадзем бараніці", а тут не ўсе ідуць, да і мала нашых пайшло. Выгналі то Маскаля і Немца — но каб жэнкі да і дзеці гэтых, што хадзілі на вайну, мелі за чым пражыці, так Кароль наш і напісаў такое права: "Гэтыя, што не хочуць ісці бараніці сваей зямлі, няхай абрабляюць поле гэтым, што б’юцца за вольнасць і шчасце ўсіх".І гэтак было доўга: адне баранілі краю, усё хадзілі па войнах, а другія то гаралі, то сеялі, то касілі, то жалі. З гэтуль то і ўзялася гэта паншчына. Судзеце ж цяпер самі, чы можна было зрабіці справядлівей, як зрабіў калісьці наш Кароль Польскі да і Літоўскі? Но калі Маскаль з Немцам хітрасцею нас падбіў і пайшоў ронд маскоўскі, так і ўсё зрабілася па-чартоўску. Стаў зараз маскаль свой ронд уводзіць у нашым краю і кажа: "Мужык, давай рэкрута, мужык, давай падаткі, да і паншчыну яшчэ служы альбо плаці аброк у казну!" Так якая ж тут ужэ справядлівасць, калі ўсенька, што цяжка, зваляюць на мужыка, калі з яго дзяруць астатню шкуру, б’юць і плакаць не даюць! Ачунялі то былі мужыкі, угледзелі, што кепска, дай давай бунтаваціся пад Касьцюшкаю, а Касьцюшка то кажа: "Калі мужыкі хочуць ужэ самі бараніці сваю зямлю, так няхай жа не служаць паншчыны дый не плацяць у казну аброку за зямлю". От гэта так справядлівасць! Но што ж, калі маскаль спыніў Маніхвэст Касьцюшкі, каб не пабунтаваў усіх мужыкоў. Для таго-то і пабілі маскале Касьцюшку, бо каб мужыкі ўсе разам былі збунтаваліся і ўхапілі за сакеры, нажы і косы, так бы маскаль мусіў бы прапасці без паўстаня і мы на век вякаў ужэ былі бы вольныя.

Так з гэтага пісьма і відна: што мужыкі панскія і казённыя не павінні плаціць ані чыншу паном, ані аброку ў казну за зямлю, бо гэта зямля да нас належыць; но калі будзе вайна з маскалём за нашу вольнасць, то той час трэба ўсім ісці на вайну проціў маскаля. А то для таго, каб хутчэй прагнаць маскаля з яго сабачым рондам, і каб ніколі, ніякай нікому мужыкі паншчыны не служылі і ніякага ў казну аброку не плацілі, і каб на век вякоў народ наш быў вольны і шчаслівы. А калі вас хто будзе падмаўляць рабіці іначай: чы то спраўнік, чы то акружны, чы то лапсэсар, чы то пан, то вы яго не слухайце, бо то пэўна ашуканства, што за царскія альбо панскія грошы вечнай вашай згубы хоча!!

Яська-гаспадар з-пад Вільні



Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№3

Дзецюкі!

Жывучы пад рондам маскоўскім, кожны ведае, што ён нас абдзірае і глуміць, но мала хто добра падумаў, чы можна ад яго спадзяваціся чаго-лень для нас альбо для дзяцей нашых? Я, дзецюкі, лепш знаючы ад вас, уздумаў напісаці пісьмо, каб не маглі туманіць розуму вашага. Для таго чытайце з увагаю, а як перачытаеце, давайце да другой вёскі.

Чалавек то такую мае натуру, што альбо нічога не ведае і нічога меці не хоча, альбо калі даведаецца, то хоча зразумеці добра і дастаці ўсенька, што яму належыць. Гэта вялікая праўда. От яшчэ нядаўна гаварылі нашыя, што яны створаны для таго, каб служылі паншчыну і былі нявольнікамі, а гаварылі для таго, што нічога не ведалі і нічога меці не хацелі,- а чы сягодня гэтак скажуць, калі ўжэ ведаюць многа і многа хочуць? Сягодня ўсе ўжэ паразумнелі, усе ўжэ мужыкі талкуюць, што Бог стварыў чалавека, каб ён карыставаў з вольнасці справядлівай, і смяюцца, як гэта маглі інак думаці. Гэта права, што народ робіцца разумнейшым, выходзіць ад самога Бога, а хто яму схоча спраціўляціся, таго альбо сам Бог, альбо народ па прыказу Боскаму з зямлёю змяшае!

Вы, дзецюкі, пэўне, вельмі цікавыя, скуль жа гэта народ так паразумнеў? Я вам скажу, скуль гэта.

Калі Пранцуз пад Свістаполем заўсім пабіў маскаля, то для таго, каб маскаль не меў сілы і грошы, прыказаў народаві даці вольнасць, не браць рэкрутаў і вялікіх падаткаў. Маскаль згадзіўся на гэта, бо думаў, што народ дурны і патрапіць яго ашукаці! Ён то хацеў адно перамяніць няволю, но, бачу, вельмі ашукаўся, бо хаця нам ронд маскоўскі нічога ў шэсць лет не зрабіў, но мы як пачулі, што і мужык можа быць вольны, так пачалі пытаціся ў людзей разумнейшых і талкаваці паміж сабою, аж зразумелі, што то вольнасць значыць. От скуль гэта ўзялося, што народ паразумнеў. Мы сягодня ўсе ўжэ ведаем, што чалавек вольны, гэта калі мае кусок сваей зямлі, за катору ані чыншу і аброку не плаціць, ані паншчыны не служыць,- калі плаціць малыя падаткі, і то не на царскія стайні, псярні і курвы, а на патрэбу цэлага народу,- калі не ідзе ў рэкруты чорт ведае гдзе, а ідзе бараніці свайго краю тагды толька, калі які непрыяцель надыдзе,- калі робіць усенька, што спадабае і што не крыўдзіць бліжняга і хвалы боскай,- і калі вызнае тую веру, якую вызнавалі яго бацькі, дзяды, прадзеды. От што вольнасць значыць. Сягодня то ронд маскоўскі нас не атуманіць, бо мы цяпер не такія дурныя, як былі ўперад, і пазналі, што нам не маніхвэстаў царскіх, а вольнасці патрэба.

Маскаль то хітры, ён-то, дзецюкі, хоча, каб не даці ничога, а народ думаў, што ўжэ мае ўсё як належыць. Не мерыўшы, судзеце хаця з гэтага а яго хітрасці. Два рокі ўжэ таму, калі яшчэ ніякіх маніхвэстаў а вольнасці не аб’яўлялі, народ у Пецярбургу, Маскве і па цэлай Расеі пачаў вельмі крычаці, што калі ронд не дасць яму вольнасці, то ён цэлаю грамадою 19 фэвраля збунтуецца. Тагды цар, бачу, збаяўся і вялеў сэнатаві з’ехаціся, а народаві аб’явіць, што ў посце вольнасць дастане. Народ дурны паверыў да і разышоўся, а цар, з сэнатам паталкаваўшы, як мінула трывога, так і аб’явіў у мейсцу вольнасці маніхвэст, а ў маніхвэсце прыказвае мужыкам служыць да часу паншчыну па-старому, а па-новаму заплаціць больш грошай у казну на пісараў, пасрэднікаў да і чорт іх ведае на што. Судзеце ж цяпер самі, чы ж не ашуківаюць нас?

Но не надоўга здасца ім круцельства, бо, як я казаў, мы ўжэ пазналі, што нам не маніхвэстаў, а вольнасці патрэба - і то вольнасці не такой, якую нам цар схоча даці, но якую мы самі, мужыкі, паміж сабою зробімо. А для таго, дзецюкі, каб ніхто вас не мог ашукаці, цяпер ужэ талкуйце паміж сабою, якой вам вольнасці патрэба і якім адно спосабам мужык яе дастаць можа. Толька, дзецюкі, смела, бо з намі Бог і праўда, а калі мы з Богам, то з намі ваяваці трудна, бо боска моц вяліка, а народу многа.

Так з гэтага пісьма і відна: што няма чаго ждаці ад нікога, бо той толька жне, хто пасее. Так сейце ж, дзецюкі, як прыйдзе пара, поўнаю рукою — не шкадуйце працы,— каб і мужык быў чалавекам вольным, як е на цалюськам свеце. Бог нам дапаможа!!!

Яська-гаспадар з-пад Вільні



Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№4

Дзецюкі!

Няма і куска зямлі на свеце, каб людзі былі адзін у другога ўсё добрыя, не хацелі жыці з крыўдаю свайго бліжняга. Для таго, каб была справядлівасць і праўда на свеце, а злыя людзі не збыткавалі і крыўды другім не рабілі, е ронд, што бярэ падаткі, робіць школы, наўчае кажнага, каб жыў па праўдзе, становіць суд; а калі гэта не памагае і робіцца несправядлівасць, то наймае войска і так сцеражэ кажнага ад ліха і здзерства. От на што ронд патрэбны. І як добры слуга глядзіць худобы гаспадарскай і слухае свайго гаспадара, так добры ронд глядзець павінен шчасця людзей, слухаць народу і рабіці так, як народаві лепей. І не дзіва, бо не народ зроблены для ронду, а ронд для народу.
Гэтак, дзецюкі, робіцца на цалюськам свеце. А калі за граніцаю, чы то ў Пранцуза, чы ў Англічаніна, народ спагадае рондаві, то для таго, што ронд слухае народу і робіць так, каб народ быў багаты і шчаслівы.
А ў нас, дзецюкі, чы гэтак? Чы ў нас е справядлівая наука ў школах, што учыць жыці без крыўды другога? Чы е праўда і справядлівасць у судзе? Чы можа чалавек быць пэўны, што яго ніхто не скрыўдзіць? Чы ронд маскоўскі думае аб людзях, каб яны маглі жыці шчасліве? Самі скажэце.

У нас, дзецюкі, адно учаць у школах, каб ты знаў чытаці па-маскоўску, а то для таго, каб цябе заўсім перарабіці на маскаля. Суды маскоўскія — гэта воўчая яма, гдзе не разбіраюць, чы за табою праўда, чы не, а скубуць адно як могуць. Бяспечнасці пад маскалём ніякай няма, хто дужшы, той і глуміць; а войска то не для таго трымаюць, каб аберагаці кажнага ад злых людзей і ад глуму, а для таго, каб не пазволіць народаві і застанаць, калі пазнае сваю няволю, калі згледзіцца, што дзяруць з яго над сілы. Ронд маскоўскі, як той ліхі пан, што, пачаўшы ад камісара аж да цівуна, пазваляе кажнаму народ глуміці, каб адно як найбольш грошай у кішэнь яго дасталася. Ронд маскоўскі, дзецюкі, не так робіць, як рабіці трэба, не думае, каб палегчыць народаві, а вымышляе адно спосабы, як абадраці і заўсім людзей зглуміці.

Чаму гэтак робіцца пад рондам маскоўскім, я вам скажу — вы адно мяне паслухайце.

Ронд — гэта заўсім так сама, як чалавек. І як чалавек мае галаву на тое, каб думаў, а рукі і ногі, каб зрабіў так, як задумаў, так ронд мае цара, каб рондзіў, а чыноўнікаў па ўсіх местах і мястэчках, каб рабілі, як цар захоча. Для таго як галава ў чалавека калі задумае кепскае, то ногі і рукі кепскае зробяць, так у рондзе, калі цар глуму захоча, то чыноўнікі глуму наробяць. А з гэтага то і відаць, што здзерства, якое ў нас вычаўпляюць, то не для таго робіцца, што ў нашым краю няма людзей, здатных на чыноўнікаў, гатовых і жыццё сваё аддаці для народу, а для таго, што цар гэтакіх людзей у Сыбір высылае, а за нашыя грошы назначае чыноўнікамі гэтых, што адно самі людзей глумяць, другім глуміці пазваляюць і Бога не баяцца. Гэтакі чыноўнік не давядзе ўжэ да розуму — ён, калі і няма прыказу цара, то сам выдумае спосаб, як абадраці бедны народ. І гдзе ж тут шукаці праўды?

Так з гэтага пісьма і відна, што глум, здзерства і несправядлівасць выходзяць ад самаго цара — ён-то з нас выбірае войска, ён-то з нас выдзірае грошы нібы на патрэбу народа, а узяўшыся за ўсімі гыцлямі за рукі, адно нас цяменжыць, трымае ў няволі. Но прыходзіць яму ўжэ канец, бо мужык пачуў вольнасць, а мужыцкая вольнасць — гэта ўсё роўна, што шубеніца для ўсіх здзерцаў і глуміцеляў народу! Для таго-то цар спыняе вольнасць мужыцкую і спыняці будзе, для таго-то калі ў паноў сто раз пытаў, якую яны хочуць даці вольнасць мужыкам, у мужыкоў і разу не спытаў, якой яны хочуць вольнасці. Ён знае, якая-то вольнасць мужыцкая, ён ведае, што наш мужык хоча, каб ніхто не смеў драці з нікога — і для таго як мы яго ронду, так ён нашай вольнасці баіцца.

Дзяры з нас, цар, дзярэце з нас, чыноўнікі яго, хаця да астатняй шкуры, но памятайце, што і на нас прыйдзе пара, памятайце, што калі мужык разгуляецца, то, як свет шырокі, кроў ваша пальецца!!!

Яська-гаспадар з-пад Вільні



Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№5



Дзецюкі!

Мала таго, што з мужыка дзяруць на ўсякія падаткі астатню кашулю, мала таго, што ніколі не можаш дабіціся да куска хлеба, а ўсё, што заробіш, аддаці мусіш чорт ведае каму і чорт ведае на што, мала таго, кажу, што жыццё нашае горша сабачага,— но скажэце, мае міленькія, чы есць паміж намі хто-лень, каб не аплаківаў яшчэ альбо свайго сына, альбо свайго брата, альбо свайго мужа, што цар забраў яго ў рэкруты да і загнаў чорт ведае гдзе? Працуе бацька цяжка на дзецеткі свае, гадуе маці сына, ночанькі не спіць, а цар, сабача яго вера, як гэты воўк, закраўшыся, вяліць лавіці, у дыбы скуці і гнаці ад радні далёка. А маскоўскае жыццё — горка ўжэ доля. Забыці там трэба, што есць у нас наша бацькаўшчына, што есць у нас наша радня, а аддаці жыццё не за дабро і шчасце ўсіх, а за ліха і вечну няволю нашых братоў. Гэтакага ліха, дзецючкі, і скаціна не знае, а вы, мае міленькія, пэўне, і не падумалі, скуль яно на нас навязалася, чы гатак было за нашых дзядоў і прадзедаў і чы гэтак мусіць быці? Усё гэта я вам расталкую, а хто мае праўду ў сэрцы і дабра хоча, той мяне паслухае. Помняць яшчэ нашыя дзяды, паказываюць яны, што за іх часоў мужыкі рэкрута і не зналі. Было войска, то праўда, но войска польскае ўсё было зэ шляхты, а калі мужыкі часамі захацелі ісці на вайну, так зараз з іх знімалі мужыцтва, да і паншчыну, давалі зямлю, а ўсю вёску рабілі шляхтаю. Стуль-то ў нас і парабіліся гэтыя аколіцы шляхецкія. Так за тое, што чалавек шоў на вайну, бараніў сваю бацькаўшчыну, то ронд польскі даваў зямлю, даваў вольнасць, даваў шляхетства,- а маскаль чы гэтак робіць? За тое, што мы яму 25 лет на войнах служымо без людской стравы і адзежы, мала таго, што не дае шляхетства, но, сабача юха, не дае нават куска зямлі, каб, мог, хаця цяжка гаруючы, дабіціся да спакойнай смерці. Праслужыўшы 25 лет, да і торбу ўзяўшы, ідзі жабраваці! А што граху набярэшся перад Богам, спрыяючы маскалеві, таго ніколі Бог не даруе. Ідзе пранцуз даваці вольнасць мужыкам, бунтуюцца местачковыя да і маладзёж за сваю і нашу вольнасць і веру, а мы-то даемо рэкрута і нашымі грудзьмі цар маскоўскі застаўляецца, і нашымі рукамі ўсмірае бунты і запрагае нас усіх у вечную няволю. Таго, хто нам добра думае, мы выганяем, таму, хто нам ліха робіць, мы памагаем,- і чы ж не грэшна перад Богам, а не стыдна перад цэлым светам - самі скажэце? Праўда, што мы былі дурныя і, як гэтыя авечкі, нічога не зналі, но, здаецца, пара ўжэ паразумнець, угледзець праўду. Вы ведаеце, дзецюкі, добра, што пранцуз прыказаў не даваці ўжэ больш маскалеві рэкрута, для таго, калі цар захоча ўзяці, так, цэлымі грамадамі згаварыўшыся, нігдзе яму не давайце. Ён цяпер хоча ўзяці 5 з тысяча, но як мы яму дамо 5, то ён пазней захоча ўзяці 10, і зноў пойдзе па-старому. Цяпер мы яму аддамо гыцляў, но пазней трэба будзе аддаці і сваіх сыноў. Так для таго, дзецюкі, талкуйце добра і не давайцеся ашуківаць. За мужыцкую крыўду стойце смела, усе разам, і калі хто захоча крыўдзіць вас, выцягаці рэкрута, то хто бы ён ні быў, чы то старшына, чы акружны, чы хоць сам губэрнатар, то вы яго таўчэце мужыцкаю рукою, а будзе вольнасць і рэкрута не будзе, і Бог нам дапаможа! Так, дзецюкі, па дабросці да ладу не дойдзем!

Яська-гаспадар з-пад Вільні



Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№6



Дзецюкі!

Чы мая праўда горка, чы яна салодка, я пісаў заўсюды і пісаці буду — учыў я вас, як рабіці трэба, і ўчыці буду. Вы адно слухайце мяне, талкуйце добра і рабеце так, як сумленне вам скажа, а Бог яшчэ злітуецца над намі і дасць нам шчасце, і дабро ў нас будзе.

Калі Бог, стварыўшы чалавека, даў яму душу, то не на тое, каб ён жыў, як сабака, на гэтам, а на тамтам свеце прападаў на век вякоў у мэнках пякельных,- а для таго, дзецюкі, каб знаў закон Божы, знаў свайго Бога, знаў сваю веру і заслужыў на шчасце нябеснае. Калі сын боскі, прыйшоўшы на гэты свет, устанавіў праўдзівую веру і за гэту веру цярпеў крыжовыя мэнкі, то не для таго, каб якіясь там цары маскоўскія, байстручага роду, перамянялі закон Божы, а мы, на прыказ гэтых цароў, выракаліся веры сваіх дзядоў і прадзедаў і не хвалілі Бога, а радню царскую, но для таго, дзецюкі, Бог найвышшы цярпеў за нас, каб закон яго быў ужэ вечны, ніхто не смеў перамяняці, а мы з цэлай моцы трымаліся яго.

Но чы гэтак, дзецюкі, робіцца ў нас, як сам Бог прыказвае, чы дзержымося мы закону боскага? Самі скажыце. Не адзін ужэ, можа, забыўся, што бацька яго быў яшчэ справядлівай уніяцкай веры, і ніколі ўжэ не спомніць на тое, што перавярнулі яго на сызму, на праваслаўе, што ён сягодня, як той сабака, жыве без веры і, як сабака, здохне чартам да пекла!!! О, дзецюкі, ліха такому чалавекові! А калі мы будзем гэтак рабіці з Богам, так што ж Бог найвышшы з намі зробіць? Аддасць у пекла на вечныя мэнкі, будуць чэрты душу нашу на кускі рваці, а смала ў вантробах кіпеці будзе. Пазнаеш тагды сваё ліха — но ў пекле па няўчасе ўжэ будзе, не перапросіш тагды ўжэ справядлівага Бога, і мэнкам тваім ніколі канца не будзе.

Цяпер пытаю вас, дзецюкі,- хто ж нам гэта ліха нарабіў і што зрабіці трэба, каб мы былі шчаслівыя і на гэтам, і на тамтам свеце?

Нарабіў нам гэтага ліха, дзецюкі, гэта цар маскоўскі, ён-то, перакупіўшы многа папоў, вялеў нас у сызму запісаці, ён-то плаціў грошы, каб толька перахадзілі на праваслаўе, і, як гэты антыхрыст, адабраў ад нас нашу справядлівую - уніяцкую веру і пагубіў нас перад Богам навекі; а зрабіў гэта для таго, каб мог нас без канца драці, а Бог справядлівы не меў злітавання над намі.

Но, Божа вшэхмоцны, міласерны ты наш пане, ты аб нас не забывай, злітуйся над намі, памажы нам у нашай нядолі, выжані маскаля з нашага краю, дай нам праўдзівую вольнасць і веру нашых дзядоў і прадзедаў, а касцёлы, што маскаль, нячыстая яго сіла, параскідаў альбо перарабіў на стайні і цэркві, зноў заяснеюць тваею хвалою, і народ у ніх хваліці цябе будзе, як хвалілі нашыя прэдкі. Заспяваем тагды ў адзін голас нашу песнь святую: “Сьвенты Божа, сьвенты моцны, свенты несьмертэльны — змілуй сен над намі!” — і Бог найвышшы змілуецца над намі, дапаможа нам у нашай працы, а на тамтам свеце дасць крулества нябеснае — і не будуць ужэ дзеткі нашыя сваю матку праклінаці, што на свет радзіла!

Паказваюць людзі, што свенты Ойцец аж з Рыму прыслаў ужэ да нас сваё благаславенне (но маскаль яго спыняе) - гавораць, што прышле і ксяндзоў, што будуць прымаці на уніяцкую веру. Тагды, дзецюкі, хто адно верыць у Бога, яго сына і духа святога, няхай зараз пакідае сызму і пераходзіць на праўдзівую веру дзядоў і прадзедаў. Бо хто не пяройдзе на унію, той сызматыкам застанецца, той, як сабака, здохне, той на тамтам свеце пякельныя мэнкі цярпеці будзе!

Так годзе ж ужэ, дзецюкі, жыці без ніякай пацехы на свеце, калі Бог міласерны мае злітаванне над намі, а ты, чалавеча, як перачытаеш альбо пачуеш гэту праўду, згавары пацеры, каб Бог вшэхмоцны дапамог людзям, што дабро нам думаюць, што хочуць, каб мы былі вольныя, як шляхта, мелі сваю зямлю, як шляхта, хвалілі Бога па праўдзе і заслужылі на Неба на тамтам свеце.

Гэтага для вас ад душы хоча ваш брат, такі самы з дзедаў-прадзедаў мужык, як і вы, но яшчэ уняцкай веры.

Яська-гаспадар з-пад Вільні



Кастусь Каліноўскі "Мужыцкая праўда"
№7



Дзецюкі!

Доўга маўчаў я, не казаў вам нічога, бо хацеў разгледзецца добра да разабраць, што гэта дзеецца на свеце, штоб ужэ спавясціць вас па справядлівасці да сказаць, як наказуе Бог да сумленне, што нам цяпер трэба рабіці. Ждаць моўчкі больш ужэ нязмога! Памяркуйма толькі, што думаюць цяпер зрабіць з намі. Абяцаў нам цар зямлю. Чыноўнікі, папы да маскалі, усі ў адзін голас дурылі нас, што цар нам шчыра думае да дасць волю, Справядлівую Волю. І слухалі мы цара. Казаў ён нам яшчэ два гады служыць паншчыну, і паншчыну мы адбывалі. Наказаў цар некрута, далі мы яму і некрута, а самі моўчкі глядзелі, як нашых сынкоў да братоў на край света пагналі. Накінуў нам падушнага — плацілі мы падушнэ за жывых і ўмёрлых, за дзяцей да за старцаў нядужых, - плацілі мы земску павіннасць да ўсялякія зборы, плацілі на пасярэдніка, на праўленне, старшынам, пісарам, акружным, асэсарам — да Бог ведае каму ні плацілі, — да ўсё не пыталісь, куды йдуць нашы грошы. Усі нас крыўдзілі да ўсі абдзіралі; біў нас сільнейшы, крыўдзіў багатшы — а на тое нідзе не было справядлівасці. Мы ўсё маўчалі да слухалі, усім кланялісь, за ўсё плацілі, усё цярпелі, ждучы канца, бо спадзяялісь Справядлівай вольнасці, спадзяялісь, што дадуць вольную зямельку да ў падушнам справядлівы пабор будзе. Заміст таго, штоб аддаць нашу зямельку да якую ж зямлю?! Гэту, што з дзядоў-прадзедаў кроўнаю працай дзесяць раз ужэ на яе зарабілі да заплацілі. За гэту зямлю цар наказуе нам чыншы плаціць у казначэйства. Да якія ж чыншы? Якія ўздумаецца пастанавіць чыноўнікам да судовым кравапійцам, да яшчэ з кожным годам усё большыя да большыя. Так волі нам ужэ і не будзе: век цэлы плаці да на век нясі астаткі, штоб адплаціцца палатам да праўленням. Падмануў жа нас цар, а яго служкі - папы, чыноўнікі да маскалі — падвялі нас, як чорт добрую душу.

Мала таго: беручы некрута навесні, казаў цар, што больш браць не будзе. Мы, як тая дзяціна, і паверылі, што не будзе, а цяпер бач! — ізноў цар наказуе з кажнае воласці пастанавіць па сто хлопцоў, што пойдуць у маскалі па ахвоце, а як ахотнікаў не будзе, так грамада прысудзіць, каму йсці ў некруты. Скруціўся хіба! — штоб то хто йшоў у маскалі па ахвоце. Так ось ужэ ў другэ падмануў нас цар з некрутам. Узяў пяцёх з тысячы, а цяпер давай сто з воласці, а ў осені яшчэ можа дзвесце або трыста захоча, бо цар са сваімі маскалямі не падужае мужыкоў, што падняліся ў Польшчы, і не падолее Пранцуза, што за Польшчу ўступіўся. У Польшчы мужыкі таксама, як і мы, спадзяялісь на цара да ждалі волі ад няго, да як пабачылі, што цар толькі лёстачкамі душу выймае, а новымі падаткамі, некрутам да чыншамі астатнюю сарочку з ніх здзерці хоча, от усі разам з віламі да з косамі пайшлі дабівацца зямлі да праўды, а іншы і святой уніяцкай веры. От і дабілісь. Выйшаў ужэ Польскі Маніхвэст. Зямля вольна даецца ўсім мужыкам, бо гэта іхня зямля з дзядоў-прадзедаў, за гэту зямлю ніхто не мае адрабляць паншчызны і чыншаў ніякіх нікому плаціць; падушнага больш не будзе, а толькі падымнэ, як колісь плацілі; некрута больш не будзе, а ўсі мужыкі, і паны, і мяшчане, усяк адслужыць 3 гады ў сваей зямлі і зноў сабе вольны. Уніяцкія касцёлы, што маскалі забралі, аддаюцца назад уніятам, і хто хоча, мае права хрысціць дзяцей па-уніяцкі да да уніяцкіх ксяндзоў ісці да споведзі і па-старому Богу маліцца, як яшчэ бацькі нашы маліліся.

Но цяпер самі разбірайце: дзе больша праўда, ці ў польскам маніхвэсце, ці ў царскам? Цар абяцаў даць вольнасць — да не даў. Абяцаў не браць некрута, а цяпер ужо другога наказуе. Польскі маніхвэст даў зямлю, не бярэ некрута, скінуў падушнэ, павярнуў унію. Но скажыце ж, браткі, хто нам лепш думае?! Памог бы Пранцуз і нам, як памагае мужыкам у Польшчы, - дык што ж — цар адказуе, што ў нас мужыкі ўсім давольны, іншае волі не хочуць, што яны любяць цара да душы, што шлюць яму лісты, да зносяць падаткі, да ахвотна плоцяць чыншы, а некрута пастановяць колькі цару заўгодна, а уніі ніхто не хоча! І тут нас цар падманывае, скрывіць хоча праўду, штоб нас саўсім пагубіць. А Пранцуз на нас толькі ждзе: да каму ж ён памагаць стане, калі ў нас будзе ціха. А мы, хоць нам царскія служкі зняверылісь надта, робім усё, што яны нам ні скажуць. Такім спосабам не зазнаць нам волі да справядлівасці. Не так думалі мужыкі ў Польшчы. Служылі яны яму верна, як і мы, да, пабачыўшы, што не выслужаць нічога, сталі дабівацца і дабілісь волі. А і іх царскія служкі дурылі, як нас цяпер дураць - падмаўлялі, штоб слаць лісты да цара перапрашаючы, да па-старому несці падаткі, да даваць некрута, учылі і іх, як даносіць адзін на аднаго, як лавіць да маскалям адстанаўляць, да мала знайшлося такіх, штоб то, не баючысь Бога ні сораму людскога, служыць маскалям, бо ўжэ спазналі мужыкі царскую думку. А такіх, што за грошы не пабаялісь служыць ворагам нашым, што не хацелі мужыкам зямлі да праўды на свеце да спрэчны былі новай вольнасці да новаму польскаму маніхвэсту, гэтакіх вешаюць, як подлых сабак, селішча іх апусцелі, пайшлі з дымам іх хаты, прапала марна худоба.

Падумайце добра, да, памаліўшыся Богу, станьма дружна разам за нашую вольнасць! Нас цар ужэ не падмане — не падвядуць маскалі! Няма для ніх у нашых сёлах ні вады, ні хлеба - для ніх мы глухі і немы і нічога не бачылі і не чулі. А пакуль яшчэ пара, трэба нашым хлопцам спяшыць з віламі да з косамі там, гдзе дабіваюцца волі да праўды - а мы, іх бацькі да жонкі нашы, сцерагці будзем да ўведамляць, адкуль на ніх цягне нячыста маскоўска сіла, да ад душы памагаць усялякімі спосабамі дзецюкам нашым, што за нас пойдуць біцца. - А будзе ў нас вольнасць, якой не было нашым дзядам да бацькам.

Яська-гаспадар з-пад Вільні




Пісьмы з-пад шыбеніцы.



І да нашага кутка даляцела ваша Газэтка, і мы яе з увагай прачыталі; вельмі яна ўсім спадабалася, бо праўда напісана. Прыймеце для таго нашу падзяку, а пісьмо аддрукуйце, каб знаў свет Божы, як мужыкі Беларусы глядзяць на маскалёў і паўстанне польскае, чаго яны хочуць і чаго па сваей сіле дабіваціся будуць. Слова наша простае, но зато шчырае; калі яно дойдзе да ронду польскага, адкрые яму нашу грудзь да і пакажа, што па-нашаму рабіці трэба, каб панаванню маскоўскаму не цяпер, то пазней канец ужэ палажыці.

За ўсіх старон маскалі цяпер талкуюць нам без устанку а сваём брацтве з намі. Праўдзіва дзівота, жывучы пад рондам маскоўскім гэтулькі часу, цяпер ледзь мы аб гэтым пачулі, для таго не без карысці будзе паглянуць, як гэта маскоўскія браты самі ў сябе гаспадарылі да і з намі рабілі, каб пазнаць іх шчырасць і права на брацтва нашае. Не будзем гаварыці, з якіх народаў маскалі паўсталі, брацтва там не многа найдзем, няволя манголаў да і цароў маскоўскіх заўсім забіла ў гэтам народзе ўсякую памяць а свабодзе да і зрабіла з яго грамады людзей паганых без мыслі, без праўды, без справядлівасці, без сумлення да і без баязні Боскай. 3 гэтакім народам цары маскоўскія, што то жывуць людскою крыўдаю, падбілі зямлю нашу пад сваё панаванне, тут то мы іх і пазналі, гэтых, як яны сябе называюць, братоў нашых. Ронд польскі, правіўшы намі, не браў з нас рэкрута, не адрываў народу ад дзяцей, ад бацькоў да і ад зямлі роднай і не гнаў гдзесь у канец света, каб завадзіць няволю, выціскаць слёзы і пракленства на душы нашай. Ронд польскі калі браў з нас падымнае, то не заводзіў гэтакіх стаенных падаткаў па душы нашы, што то да Бога адно належаць. Ронд польскі, маючы Бога ў сэрцу, не ўпісаў нас у сызму, у каторай адно за цара да за цара маліціся трэба, як бы ўжэ цар быў Богам на свеце, а вера да казны належала. Ронд польскі ўжо таму будзе 70 лет, выперажаючы многа суседскіх народаў, пачаў ужэ талкаваці а свабодзе мужыцкай і роўнасці братняй мужыка з шляхціцам, а енарал Касьцюшка, што то, кажуць, каля Слоніма радзіўся і а каторым народ наш спявае, што ён вельмі быў добрым і маскаля крэпка біў, высказаўся ён за вольнасць нашу, но маскаль то перашкодзіў і завёў свае ронды. Пагляньма ж цяпер, што ён зараз пачаў рабіці, гэты дабрадзей мужыцкі, як сам цяпер кажа: найперш, каб не магло вырабляціся сумленне народнае, пакасаваў маскаль усе сходкі людзей выбарных, усе школы нашы, а так, абабраўшы з сумлення да і з розуму, а завёўшы ў нас свой парадак маскоўскі, пазволіў кожнаму дужшаму глуміцца над бедным як толька хоча. Паноў заўсім увольніў ад усякіх ценжараў, даў ім права завадзіць паншчыну маскоўскую, а яна то не тры дай не шэсць дзён з хаты, но 6 дзён з душы рабочай. Мужыку не толька што не даў ніякага права, но яшчэ адабраў і тое права, якое ён меў ад ронду польскага; многа людзей вольных да і каралеўшчызны вялеў у паншчызну ўпісаць, кажнаму можна было мужыка крыўдзіць, а чыноўнікі маскоўскія не рабілі яму ніякай справядлівасці, но яшчэ калі суд на глум не ссылаў мужыка ў Сібір, то аддаваў на вечнасць у салдаты. Калі які пан, паслухаўшы сумлення, ішоў за праўду і справядлівасць і спраціўляўся прыказу царскаму, каторы кажа: “дзяры, бяры да і маўчы;”, тады яго, калі не ўцёк да пранцуза, у турму бралі да і ў Сібір гналі, а двор з людзьмі ў казну забралі, стуль то ў нас і мужыкі казённыя. Пярвей яны служылі казне паншчызну, а после ў аброк іх упісалі, дай акром аброку ганялі без ніякай падзякі ўсялякаму чорту на работу: то акружному, то асэсару дай кожнаму, хто адно перакупіў. Начальства ось то якое маскоўскае для мужыкоў, а нібы дабрадзей! Няхай той сам судзіць, хто пісьмо маё чытаці будзе, я адно скажу па шчырай праўдзе: што калі нам пад рондам польскім не заўсім было добра, то як маскаль стаў намі правіць, зрабіў ён для мужыкоў чыстае пекла на свеце. Тут сказаці яшчэ трэба, што ён змусіў нас пакідаці бацькаўшчызну, ісці ў рэкруты, дай ваяваці не за прыказ Боскі, не за праўду і справядлівасць, но за глум, за няволю не раз проціў братоў да бацькоў нашых. Тут сказаці трэба, што маскаль, дабрадзей мужыцкі, зняўшы з паноў усялякія падаткі, зваліў іх адно на мужыцкае племя, аблажыў падаткамі і мужыцкую зямлю, і мужыцкія хаты, і мужыцкую душу, і мужыцкія дзеці, і мужыцкую скаціну, жывых і ўмершых. Но не тут яшчэ канец маскоўскага дабрадзейства. — 3 дзядоў і прадзедаў была ў нас уніяцкая вера, гэта значыць, што мы, будучы грэцкай веры, прызнавалі за намеснікаў Боскіх святых айцоў, што ў Рыме. Царом маскоўскім і гэта стала завідна, для таго, скасаваўшы ў Маскве грэцкую веру, а зрабіўшы царскую, што то называецца праваслаўе, і нас адарвалі ад праўдзівага Бога і ўпісалі ў сыэму пагану. Такім спосабам, абабраўшы з гроша, з рук спасобных, запраглі нас у паншчызну, і каб слёзы мужыцкія не трапілі перад трон праўдзівага Бога, забралі нам і духоўну нашу пацеху — нашу веру уніяцкую. Праўда, людцы, ёсць за што падзякаваці!.. А чыноўнікі то маскоўскія — яшчэ адно дабрадзейства. Чытаў я ў ксёнжках, што ёсць на свеце якась саранча, катора як гдзе пакажацца, усю худобу гаспадарску зглуміць. Маем мы, браткі, горшую яшчэ ад той саранчы, а гэта чыноўнікі маскоўскія з сваёю “праўдаю” і “справядлівасцею”, яны людзі вельмі здатныя, што то па-маскоўску “праворныя”, умеюць так аблізаць чалавека, што з рук іх выйдзеш голенькі як маці радзіла — і жыві пад гэтакім рондам без суду і праўды. Зараз па вайне з пранцузам пад Севастопалем пачалі меж намі слухі хадзіці, што маюць мужыкам даць вольнасць. Ждалі мы доўга, аж нарэшце тры леты таму выйшаў указ царскі, — праўда, многа там было напісана, а карысці то для нас мала. Парабілі адно канцылярыі, пасрэднікаў, старшынаў, пісараў усё за грошы мужыцкія, а паншчызну як хадзілі, так і трэба было хадзіці. Дачуўшы мы гэта, сталі праціўны, і тут то і маскалі нашліся, каб прымусіць нас да міласці царскай, а нагайка казацкая мела скрапіць наш братні узёл, не ведаю адно з кім: ці з панамі, ці з маскалямі. Няхай за мяне скажуць тыя, што мелі ахвоту скрапляці, дабрадзеі нашыя, браты маскоўскія.

Трудна сказаць, як доўга мы бы паншчызну хадзілі, каб не паўстанне польскае. Ронд польскі, аб'явіўшы свой маніхвэст, зямлю мужыцкую аддаў мужыком на вечнасць, і мы то перасталі зараз паншчызну хадзіць. А калі Бог усёмагучы навярнуў паноў да праўды і зрабіў іх паслушнымі прыказам ронду польскага, тагды маскалём настаў кепскі час, і ён мусіў паняволі прыпісаціся да нашага і жыдоўскага брацтва. Бач, які мудроны брат; аднак крыху і так ашукаўся, бо як той казаў: “і ў брата не свая хата”, і брат паишоў бы ў паўстанне, каб меў якую качаргешку ў рукі ўзяці; а жыд, хаця пагаворка і кажа: “што як бяда, то да жыда”, не заўсягды голых прымае, тым бардзей такіх, што нажлапталіся нямала і слёз і крові жыдоўскай. Но каб ляпей пазнаць маскоўскую хітрасць, пагляньмы шчырым окам, што цяпер маскалі выраблялі з намі, у гэту ліхую для сябе гадзіну, калі, пабіўшыся з палякамі, каб удзяржаць сваё панаванне, да нашага брацтва хоча ўпісаціся; ронд польскі цяпер аддае нам на вечнасць зямлю нашу за нашу працу, маскаль піша дай устанаўляе якіясь там чыншы, каторым ніколі ніякага канца не будзе, як то меж мужыкамі казённьмі. Калі ронд польскі дае нам вольнасць праўдзівую, маскаль, не кажу цэлымі сёламі, а цэлымі грамадамі гоніць людзей, заўсім адняўшы свабоду, у сібірскія пустыні. Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча, а ў гэтыя школы адно з другога канца света маскалёў насылаюць, што толька ўмеюць красці, людзей абдзіраці дай служыць за грошы паганаму дзелу на глум народу. Дзікі маскаль думае, што калі можа народ абдзіраці за ўсякага дабытку, то і патрапіць кажнаму ўбіць у галаву свой дурны розум, дурны для таго, што розум маскоўскі калі не раз харашо кажа, то ніколі па-людску нічога не робіць, адно людзей абманывае, а перад кнутом царскім гнецца, як астатні валацуга. Трудна ўсё гэта расказаці, што мы ўжэ кроўю запісалі, так што слёзы льюцца, чытаючы бяспраўе, якое маскалі рабілі дай да гэтаи пары яшчэ робяць. Хто хоча дазнаць праўдэівага смаку, няхай сам пажыве пад рондам маскоўскім, то і паглядзіць, якое дабрадзейства мужыкі мелі; ось то для чаго кажам: што польскае дзела гэта наша дзела, гэта вольнасці дзела.

Но не мала працы трэба, каб здабыць гэту свабоду, каторай жджэ ўсякі, пачаўшы ад дзіцяці да старога дзеда, бо калі маскаль гэтулькі лет упускаў свае пазуры ў грудзь нашу, так не дзіва, што трэба пацярпець доўга, каб вырвацца з-пад яго братняй апекі, для таго і не без карысці будзе, калі цяпер паталкуем, якія мы маем на то спосабы; гаварыць тут будзем мало, кожны ведае для чаго, бо маскаль не павінен ведаць, пераняўшы на прыпадак пісьмо гэта.

Доўга палякі ждалі памоцы з заграніцы, народы чужаземныя крычалі многа і да гэтай пары нічога для нас не зрабілі; кажуць, што яны не маюць ніякай патрэбы сваей у польскім дзеле, каб на маскаля ісці за нас ваяваці. Двесці лет таму назад, а бацькі нашы ляпей ужэ казалі: “Калі маеш Бога ў сэрцу і прыказ Яго, памагай бліжнему” і ішлі бараніць хрысціянства ад татарскай дзічы; да гэтакай памоцы хаця і маем права, но мы не вымагаем, няхай кожан робіць, як яму ляпей здаецца. Аднак сказаці тут трэба, што калі ўсе каралі падпісалі нашу няволю маскоўскую, то яны вельмі скрыўдзілі чэсць сваю, што змыць гэтае бясчэсце не толька патрэба, но кожан мусіць, каб мець сумленне чыстае. Для таго, знаючы, як стаіць наша дзела за граніцай, не перастаем верыць, што мысль Боска, правёўшы векі, не дасць загінуць праўдзе і справядлівасці, калі ўжэ не найдзе для таго спосабу ў цяперашнім парадку, разарве гэты узёл дай паверне сілу народу куды схоча. Нам адно сільна з шчырай верай за сваё стаяці трэба, а ронд наш павінен быць на ўсё чуткі, каб мог для дабра народнага за ўсяго карыставаць; сілы нашы яшчэ вялікі, ваяваць з німі можам Бог ведае як доўга, но для таго трэба, з аднэй стараны, іх аберагаць, а з другой, вырабляць што раз то новыя. І так калі паўстанне зроблена пад добрую пару, узрастае і ажыўляе народ, — не ў час, марнуе сілы кожнага, аслабляе ў прастоце духа дай разводзіць страх і няверу ў дзела наша, у моц Божу. Ронд польскі і яго чыноўнікі ведаюць гэта і для таго, каб служылі добра перад Богам і сумленнем народным, робяць не штучныя завірухі, но, паняўшы духа народнага, яго патрэбы і волю, [будуць] падхватываць дай разумна застаўляць палкі народныя, а развіваючы непадатлівасць у народных несканчоных бунтах, ставіць апору маскоўскаму ў нас панаванню. Работа тут не хутка дай непаказна, но за то пэўна, і яна нас давядзе да канца добрага. Работа тут сярмяжна, для таго каб была скутэчна, павінна быць так шчыра і проста, як тое сэрца, што б'е пад сярмягай, як той розум мужыцкі, што не перабірае, калі рабіць трэба. Тагды слова ронду польскага — “вольнасць, роўнасць дай свабода народу” — пяройдзе ў кроў кожнага і цэла моц маскоўская нас не пераможа, хаця ж бы яму самое пекла памагаці стала.

Рук ахвотных і сягодня ў нас даволі, но з голымі рукамі не ісці на штыкі маскоўскія. Ронд польскі і яго чыноўнікі павінні добра над гэтым падумаць, грошы ў нас будуць, бо мы знаем патрэбу таго, бо мы маем спосабы на тое. Но каб за нашы грошы мы мелі што ў рукі ўзяці, Ронд польскі гэтаму зарадзіць; а калі натрапіць перашкоды, то пры памоцы Бога і свайго права, упісанага ў нашых грудзях, усё з часам пераможа. Ты, аднак, Народзе, не дажыдайся, да з чым можаш ідзі ваяваці за свайго Бога, за сваё права, за сваю хвалу, за сваю бацькаўшчызну. Для цябе ўсё можна: нож, сякера, атрута; гэта твае спосабы, бо табе, як таму мужыку нявольнаму, бяспраўнаму, не прызнаюць права самаабароны, бо табе нічога не можна. А калі народы загранічныя, з дзіва разінуўшы рог, скажуць: “шалёныя”, Ты, народзе вялікі і чэсны, праўдай ім адкажы, што яны таму прычынай, што гэта на іх сумленне цяжкім грэхам ляжа.



Марыська чарнабрэва, галубка мая,
Гдзе ж ся падзела шчасце і ясна доля твая?
Усё прайшло,- прайшло, як бы не бывала,
Адна страшэнна горыч у грудзях застала.

Калі за нашу праўду Бог нас стаў караці
Ды ў прадвечнага саду вялеў прападаці,
То мы прападзем марна, но праўды не кінем,
Хутчэй Неба і шчасце, як праўду, абмінем.

Не наракай, Марыся, на сваю бяздолю,
Но прыймі цяжкую кару Прадвечнага волю,
А калі мяне ўспомніш, шчыра памаліся,
То я з таго свету табе адазвуся.

Бывай здаровы, мужыцкі народзе,
Жыві ў шчасці, жыві ў свабодзе.
І часам спамяні пра Яську твайго,
Што згінуў за праўду для дабра твайго.

А калі слова пяройдзе у дзела,
Тагды за праўду станавіся смела,
Бо адно з праўдай у грамадзе згодна
Дажджэш, Народзе, старасці свабодна.



Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і можа раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца,- но не жаль згінуць за тваю праўду.

Прыймі, народзе, па шчырасці маё слова прадсмертнае, бо яно як з таго света толькі для дабра твайго напісана.

Няма ш, браткі, большага шчасця на гэтым свеце, як калі чалавек у галаве мае розум і науку. Тагды ён толька магчыме жыці ў багацтве, папраўдзе, тагды ён толька, памаліўшысь Богу, заслужыць неба, калі збагаціць наукай розум, разаўе сэрца і радню цэлу сэрцам палюбіць. Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам наука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога не будзе, не будзе праўды, багацтва і ніякай наукі,- адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу.

Для таго, Народзе, як толька калі пачуеш, што браты твае з-пад Варшавы б’юцца за праўду й свабоду, тагды і ты не аставайся ззаду, но, ухапіўшы за што зможаш, за касу, сакеру, цэлай грамадой ідзі ваяваці за сваё чалавечае і народнае права, за сваю зямлю радную.

Бо я табе з-пад шeбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасліва, калі над табою Маскаля ўжэ не будзе.

Твой слуга
Яська-гаспадар з-пад Вільні

[Vadim Deruzhinsky]

Огромное спасибо, друзья, за участие в этой теме форума, но снова хочу объяснить. Вот mmmaks привел целую статью – без указания автора и издания (или это его личные размышления)?

Goward дает Ф.А. Ефрона. Это в тему, но укажите год высказывания и, если можно, СМИ, где это прозвучало.

Правда, Ефрон тут видится слишком уж «зацикленным» на нашем национализме, нужны все-таки общие, не политические суждения. А Кастусь Калиновский далее выглядит уже вообще одиозно. Цитаты его не могут восприниматься нашими оппонентами (российскими) как белорусское авторитетное мнение. Заклюют сразу, это в нашей книге не будет «подходящее». В принципе не войдет из-за этого (это не мое мнение).

Нужны цитаты просто белорусских писателей или иных представителей менталитета и общества о том, кто такие белорусы национально. Пара строк, кем-то сказанная.

Еще раз скажу: мы вместе с рядом белорусских историков работаем над новой книгой о нашей истории, это общий проект. Мне как автору большого вступления к книге (уже давно написанному и отданному составителю) нужны для дополнения вот такие цитаты (для завершения общей картины). Что-то есть, но этого мало.

Буду благодарен, если вы что-то в этих цитатах подкините. Я, конечно, тоже что-то найду, но одна голова – всегда слабее, чем много голов.

Заранее всем спасибо.

[goward]

Вадим пишет: "Goward дает Ф.А. Ефрона. Это в тему, но укажите год высказывания и, если можно, СМИ, где это прозвучало. "

Даю ссылку:

Е.Е.Ширяев

РУСЬ БЕЛАЯ РУСЬ ЧЕРНАЯ И ЛИТВА в картах.

Минск
Наука и Техника
1991г.

[goward]

Зацемкі на палях беларускай мэнтальнасьці



І. «Проста» беларус

1.1. Беларуса ніколі не бывае зашмат;

1.2. Чалавек, які не разумее, хто ён такі, як раз і ёсьць беларусам. Тое зусім не азначае, што іншыя ў ім нешта разумеюць;

1.3. Хованкі – улюбёная нацыянальная гульня беларусаў (В. Акудовіч);

1.4. Беларус баіцца думаць не таму, што ня ўмее, а таму, што асьцерагаецца выкрыць самога сябе;

1.5. Беларус ёсьць і яго адначасова няма. Таму яго адно можна альбо вылічыць, альбо высачыць. На беларуса трэба заўсёды «хадзіць» як на паляваньне;

1.6. Беларус думае адно, кажа другое, а робіць трэцьцяе. Праз тое спрабуе захаваць недатыкальнасьць і сувэрэннасьць свайго «я»;

1.7. У беларуса нават шчасьце і тое трывожнае;

1.8. За савецкім часам «Беларус» – гэта не нацыянальнасьць, а – трактар. Кансьпірацыя, згорнутая ў пэрспэктыву мадэрнасьці;

1.9. «Мы, беларусы, – мірныя людзі...» Самападман тых, хто прызвычаіўся хавацца ў бульбу;

1.10. «Мы, беларусы, з братняю Русьсю разам шукалі да шчасьця дарог..». Таму й не знайшлі, што ня з тымі шукалі;

1.11. З беларусаў былі найлепшыя камуністы, покуль быць камуністам было выгодна і бясьпечна;

1.12. Беларус – геній іншаформы. Перакінуцца ў ваўкалака – яму раз плюнуць;

1.13. Традыцыя для беларуса – ён сам, а таму пачынае ён яе заўсёды зь белага аркуша;

1.14. Беларусу ўвесь час баліць і смыліць, таму даволі часта ён не знаходзіць сабе месца, а калі й знаходзіць, дык ня там;

1.15. Зь беларусаў, як з кокана, часам выходзяць «рускія». Гэта мясцовыя шоўкапрады;

1.15. А «спракаветны» беларус можа быць і маладым чалавекам;

ІІ. Падпольны чалавек

2.1. Беларус – зазвычай падпольны чалавек. Падпольнасьць – прага забранай самадастатковасьці, якую ня могуць парушыць вонкавыя абставіны;

2.2. Дастаеўскі ніколі б не стварыў «падпольнага чалавека», калі б ня ведаў беларуса і ня меў сантымэнту да свайго этнічнага паходжаньня;

2.3. Раскольнікаў і Грынявіцкі – адзін і той жа тыпаж, паходжаньнем з «северо-западного края»;

2.4. Беларус, аднак, рэдка любіць казаць праўду, бо зазвычай пра яе пытаюцца ў яго розныя прыхадні;

2.5. Беларус да кожнай улады ставіцца зь недаверам і разглядае яе як акупацыйную (Л. Баршчэўскі), бо ня памятае, калі меў сваю;

2.6. Нарэшце, беларусу падалося, што ён яе займеў: атрымалася жахлівая карыкатура;

2.7. Лес для беларуса – родны бацька;

2.8. Хата для яго – часовае жытло;

2.9. Беларуса, які выправіўся ў сьвет, потым ужо ня знойдзеш;

2.10. С. Дубавец сьцьвярджае, што сучаснага беларуса сфармавала цяжкая ежа, г.зн., бульба з салам, а рухомасьць італьянца – вынік спажываньня спагецьці з таматамі і перцам. Праўда, дадаючы да скваркі чарку, беларус часам набывае рухомасьць італьянца;

2.11. Беларуская мова – знак бяды для беларуса (В. Акудовіч).

ІІІ Прамежкавыя тыпы

3.1. «Тутэйшыя».Раней самы распаўсюджаны прамежкавы тып беларуса. «Пазыцыянаваў» сябе як мясцовую прыродную зьяву. Прыкінуцца травой, каменем, «нікім», «распусьціцца ў ляндшафце» – ягоная тыповая мадэль паводзінаў, прызначаная дзеля таго, каб выпасьці з поля зроку чарговага захопніка;

3.2. «Людзі на балоце». Генэтычна зьвязаныя з «тутэйшымі». Але ад апошніх адрозьніваюцца надзвычайнай архаічнасьцю лякальнай беларускай мэнтальнасьці. Мала схільныя да перайманьня прапанаваных ім мадэляў «мадэрнізацыі». Ніяк не імкнуцца акрэсьліць сябе ў сучаснай сацыяльнай і палітычнай прасторы;

3.3. Чалавек багны – найбольш хтанічная фігура беларускай мэнтальнасьці, звычайна бачная толькі па пояс;

3.4. «Босыя на вогнішчы» – сацыяльны тып беларуса-«тутэйшага». Зазвычай яны выяўлялі ці выяўляюць жахлівы драматызм любой прамежкавай/памежнай беларускай сытуацыі;

3.5. «Западно-русы». Упершыню дакладна апісаў А. Цьвікевіч. Насёньня, хоць і заўважная, але маргінальная групоўка. Хацелі б «увайсьці» ў Расею. Гэта – мясцовыя русафілы, схільныя да самакалянізацыі;

3.6. «Савецкія беларусы» – прадукт нэакаляніяльнай паітыкі, якая праводзілася ў форме саветызацыі і русыфікацыі. Маюць некаторыя агульныя рысы з «западно-русамі». Унутры краіны самавызначаюцца як беларусы. Але, патрапіўшы на Захад, у адпачынак ці на «шопінг», звычайна называюць сябе «русскими».

ІV. «Стандартны» альбо пост-савецкі/каляніяльны беларус

4.1. Не размаўляе ні на воднай мове, акрамя расейскай. А запытаўшыся ў яго пра родную мову, ён, падумаўшы, можа адказаць, што родная – беларуская;

4.2. Для адных зь іх беларуская мова – «грубая й некультурная», а для другіх – «мяккая»;

4.3. Увогуле ж, стандартнага ці каляніяльнага беларуса лёгка пазнаць па тым, што на «Опель» ці «Пэжо» ён кажа «іншамарка», а на «Москвич» – «автомобиль отечественного производства»;

4.4. Найбольш адукаваныя зь іх могуць гаварыць пра «отечественную философию». Калі ж запытаешся, што маецца на ўвазе, аказваецца, што гаворка йдзе пра «русскую философию». «Отцы» ў іх па-ранейшаму жывуць у іншай краіне і ў іншых стагодзьдзях;

4.3. А інтэлігенты сярод іх – тыя, хто навучыўся размаўляць па-расейску без акцэнту;

4.4. І ўсё ж па вялікім рахунку стандартны беларус гэта – «нерусская морда», «лицо нерусской национальности». І няма тут чаго крыўдзіцца, тым больш тым, у каго «отцы» засталіся у Расеі;

4.5. Увогуле ж, стандартнага беларуса цяжка пакрыўдзіць. Крыўдлівыя сярод іх – толькі мянты;

4.6. Рускія ж дужа крыўдзяцца на беларусаў, калі тыя не прызнаюць іх за сваіх. А некаторыя нават робяцца й глыбока няшчаснымі;

4.7. Зазвычай каляніяльны беларус ня любіць сваёй гісторыі. Бо ў ёй зашмат траўматычнага. А іншай, пазытыўнай і таксама сваёй, гісторыі не дае веры: яна не пацьвярджаецца ягоным уласным досьведам. Як можна, напрыклад, паверыць у тое, што беларус выдаў трэцьцюю па ліку перакладную Біблію ў сьвеце?! Не-маг-чы-ма!

4.8. Некаторыя зь іх, калі й думаюць, дык -- зусім «ня там».

V. Віртуальны беларус

5.1. Неяк адзін з сяброў напаўжартам запытаўся ў мяне пра падставы «новага беларускага аптымізму (!)». Відаць, трэба было б пашукаць іх у «віртуальнай прасторы», прыпомніўшы час, калі нашыя душы блукалі ў сьвеце прыгожых і дасканалых ідэяў. А можа, варта было б абудзіцца да жыцьця ў іншых формах? (гл. Абдзіраловіча). Ці пачаць думаць там, дзе знаходзішся;

5.2. Покуль жа, – пра беларуса, што ні скажы, усё будзе няпраўдай.

Алесь Анціпенка

[goward]

Праект Беларусь



Праект Беларусь паўстаў у XIX ст. як частка агульнаэўрапейскага працэсу стварэньня сучасных нацыяў.

Сёньняшні сьвет, у якім Беларусь прызнаная і як дзяржава, і як нацыя, выглядае завершаным. Цэмэнт схапіўся, прынамсі, на цяперашнім гістарычным этапе. Праблемы нацыянальнага станаўленьня ў цэнтры Эўропы – хутчэй маргінальныя, а сацыяльныя, палітычныя ды іншыя аспэкты «нацыянальнага пытаньня» і ўвогуле ўспрымаюцца як анахранізм. Жыва і актуальна выглядае толькі адзін бок нацыянальнага праекту – этычны. Напэўна, тады, у ХІХ ст., бачылася па-іншаму. Тым ня менш, этычны аспэкт прысутнічаў, а магчыма, быў вызначальны і ў тыя часы. Словам, зірнем на гісторыю стварэньня і ажыцьцяўленьня нацыянальнага праекту Беларусь гэтым сёньняшнім, этычным вокам.

У ХІХ ст. край нашых продкаў разьвітваўся са сваёй ранейшай 500-гадовай гісторыяй існаваньня ў выглядзе Вялікага Княства Літоўскага і ўваходзіў у новую гісторыю як частка Расейскае імпэрыі. Дакладней, не ўваходзіў сам, а быў гвалтам далучаны і гвалтам жа перарабляўся, перакручваўся, відазьмяняўся на расейскі лад. «Чаго ня зробіць расейскі штых, тое зробіць расейская школа», – казаў прызначаны ў сталіцу краю Вільню новы начальнік, генэрал-губэрнатар граф Мураўёў. «Вы ідзяце змагацца з ворагамі, але памятайце, што яны браты», – настаўляў сваіх салдат імпэратар Аляксандар І. «Ты ж, братскою стрелой пронзенный, Судеб свершая приговор, Ты пал, орел одноплеменный, На очистительный костер!» – сьпяваў Ф. Цютчаў.

Уявіце сябе «з другога боку барыкадаў», з боку нашчадкаў ВКЛ, і паспрабуйце зразумець пачуцьці і лёгіку, закладзеныя ў пералічаных цытатах. Наўрад ці вам гэта ўдасца. Прычым, адчуеце вы не неразуменьне, а пратэст і – раптоўную прагу самасьцьверджаньня. Вось той штуршок, які прымусіць вас напружана думаць над сваім нацыянальным праектам, над новай формулай самаідэнтыфікацыі. Новай, бо вы разумееце, што прыйшлі новыя часы і новыя рэаліі, у якіх ані ВКЛ, ані толькі што падзеленая на часткі Рэч Паспалітая ня могуць быць пуцяводнай зоркай. Трэба ўбачыць сябе і свой край у новым сьвеце – адпаведнымі яму.

Зь верхатуры нашага часу мы бачым, што гэта быў сымбіёз польскамоўнага краёвага патрыятызму і расейскамоўнага «западноруссизма», якія шукалі карані сваіх пачуцьцяў у беларускамоўнай сялянскай культуры і старажытных актах з гісторыі бацькаўшчыны. Яны не пачуваліся палякамі або расейцамі і ў сваім краі ня бачылі працягу Польшчы або Расеі, таму шукалі доказаў самадастатковасьці свайго краю і сябе саміх.

Ім замінала праблема назвы. Іхныя слаўныя продкі жылі ў незалежнай краіне – Вялікім Княстве Літоўскім. ВКЛ у эўрапейскім кантэксьце выглядала паўнавартаснай дзяржавай. Яго вайскаводцы не аднойчы перамагалі ў лёсавызначальных бітвах, яго прафэсура рабіла адкрыцьці ў астраноміі, ягоныя вынаходнікі друкавалі кнігі, рабілі ашаламляльныя праекты ў будаўніцтве субмарынаў і ракетнае зброі, капалі каналы, ягоныя палітыкі праводзілі аграрныя рэформы і складалі найбольш лібэральныя ў тагачасным сьвеце законы. Галоўным прынцыпам у тых законах была талеранцыя: міжэтнічная, міжканфэсійная, сацыяльная. Дастаткова сказаць, што каля 10 адсоткаў насельніцтва ў ВКЛ складала шляхта. Гэта значыць, што кожны дзясяты быў носьбітам адказнасьці за сваю краіну і ўплываў на яе лёс, складаў, сёньняшняй мовай, маральную большасьць грамадзтва. Уласна гэтыя 10 адсоткаў і рабілі гісторыю – і тады, і пасьля, у ХІХ ст., калі паўставаў праект Беларусь.

Чаму перастала існаваць іхнае слаўнае ВКЛ? Натуральна, таму што страціла незалежнасьць. Нібыта перад пагрозай замежнае агрэсіі ВКЛ стала фэдэратыўнай часткай Рэчы Паспалітае – «рэспублікі абодвух народаў» – разам з Польшчай. А паколькі Польшча ў гэтым саюзе дамінавала (польскі кароль быў «па сумяшчальніцтве» вялікім князем літоўскім), дык найбагацейшая шляхта ВКЛ яшчэ напрыканцы XVII ст. пачала імкліва палянізавацца – як зь меркаваньняў эканомікі, так і зь меркаваньняў прэстыжу. Сьледам за магнатамі пераходзілі на «каралеўскую мову» і шарачкі – шараговая шляхта. Страціўшы сваю беларускую мову, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім была афіцыйнай, наша дваранства такім чынам касмапалітызавалася і цяпер думала адно пра сваю спадчынную маёмасьць. Вось чаму, калі тры суседнія імпэрыі – Аўстрыя, Прусія і Расея дзялілі міжсобку тую Рэч Паспалітую абодвух народаў, найбагацейшая шляхта думала толькі пра свае землі, скарбы і капіталы. Незалежніцкі запал застаўся хіба ў тых, каму губляць, апроч свае спадчыннае дваранскае годнасьці, не было чаго. Вось гэтыя і падымалі адно за адным паўстаньні на землях, што мусілі адысьці да Расеі. 1794, 1831, 1863. А Расея адно за адным гэтыя паўстаньні душыла, навадняючы край сваёй адміністрацыяй і сваімі парадкамі.

Зразумела, што маральная большасьць (нашчадкі тых 10 адсоткаў) увесь час рэпрадукуецца, і ў маладых галовах ды гарачых сэрцах зноў і зноў нараджаюцца ідэі краёвага патрыятызму ды жаданьне вярнуць спадчынную маёмасьць. Тым часам расейская адміністрацыя пазбаўляе дваранства краю ня толькі маёмасьці, але й спадчыннае годнасьці. Шляхту-аднадворцаў (самы масавы атрад і апірышча патрыятызму) спачатку перастаюць лічыць за дваранаў, а пасьля й наагул пераводзяць у лік сялянаў. Няцяжка ўявіць сабе іхныя пачуцьці. Яны абражаныя, яны хто пяром, хто штыхом пратэстуюць. Яны ствараюць падпольныя студэнцкія гурткі, яны пішуць адозвы да сялянаў, яны партызаняць, яны кідаюць бомбу ў расейскага цара. А іх сотнямі высылаюць на катаргу ў Сібір, іх вешаюць і расстрэльваюць на гарадзкіх пляцах, іх схіляюць да эміграцыі. А ў дадатак ім афіцыйна забараняюць карыстацца беларускай мовай і самім словам «Беларусь».

Інакш кажучы, у краіне адбываецца «зачыстка» маральнае большасьці. Дакладней, падмена яе прывезеным з Расеі адміністрацыйным рэсурсам. Характарыстыку тых, хто прыехаў, дае сучасьніца падзеяў Н. Ланская ў сваёй кнізе «Обрусители» (СПб, 1887):



Некалькі гадоў таму заходні край быў цэнтрам, куды сьцякалася вялікае мноства людзей вялікарускага паходжаньня пераважна і праваслаўнага вызнаньня абавязкова. У той час край уяўляў сабою арэну, дзе, нічым не рызыкуючы, можна было тысячу разоў вылучыцца, выйсьці, што называецца, у людзі і пасьля, супакоіўшыся на ляўрах, вымавіць з спакойным сумленьнем: мы абрусілі. Сюды імкнуліся ўсе тыя, хто быў чымсьці не задаволены ў сябе ўдома: кожны, каго абышлі чынам, месцам ці ўзнагародай, чый не прынялі ці вярнулі праект, чый маёнтак, у выніку новых парадкаў, прыйшоў у заняпад, а ўзяцца за справу не было ні ўменьня, ні сілы – усё гэта сьпяшалася ў заходні край. Тутака сьцякаліся людзі ўсялякіх прафэсій, узростаў і станаў: маладыя, старыя, аматары пажыць і тыя, што пражыліся дазваньня, расчараваныя ў каханьні, падманутыя ў жыцьці і што самі падманвалі, – усе пнуліся сюды зь ліхаманкавай пасьпешлівасьцю. Калі было многа званых, было многа і абраных. Гэта быў банкет, на які ішлі ўсе тыя, каму не было чаго губляць, у каго нічога не засталося за душой удома. Тутака можна было только выйграць, тамака ўжо не было чаго прайграваць. Гэта была штогадзінная эміграцыя. Стымул, што іх вабіў, быў такі, што мог разварушыць самага абыякавага і нерухомага чалавека, і насамрэч: абыякавыя і нерухомыя, за малымі выняткамі, ператвараліся тутака ў заўзятых зьдзірцаў (исправных приобретателей)... Акрамя таго, чалавек, які ехаў у гэты правінцыйны край на службу, часта лічыў гэта з свайго боку вычынам, які ня можа акупіць аніякая ўзнагарода; такой ахвярай, якую ацаніць у дастатковай меры мог, натуральна, толькі той, хто яе прыносіў. І хаця збольшага ў ахвяру прыносілася напаўпісьменнасьць, а то і зусім невуцтва, вольны час, які не было куды падзець, пустая кішэня, якую трэба было напхаць... а зрэдку і не зусім бязгрэшнае мінулае – тым ня менш іншыя лічылі сябе дабрадзеямі quand mкme... Знаходлівым і сьмелым людзям тут быў разгон; тут можна было стацца памешчыкам без аніводнае капейкі; не купіўшы лесу, выгадна прадаць яго, зрабіць якую-любя ўгоду, назвацца чыім заўгодна імем...

Атэстатаў аніякіх не патрабавалася: дастаткова было прыехаць з Расеі і заявіць сябе праваслаўным, каб атрымаць права на такія льготы, правы і перавагі, якія ператвараліся ў сапраўдны рог дастатку. Можна таму ўявіць, якая колькасьць рознае навалачы запаланіла гэтыя бядотныя 9 губэрняў! Які кантынгент ілжы, подласьці, усялякіх падманаў, подкупаў, фальшу і маральнае распусты прынесла з сабой гэтая праваслаўная армія згаладалых і сасьмяглых, гальлівых і нецярплівых! Нібы саранча, кінуліся яны на гатовыя месцы, сьпяшаючыся захапіць усю тую прастору, ачышчаную для іх гвалтам; цырымоніцца не было патрэбы, і пад выглядам абрусеньня і прапаганды праваслаўя гэтыя заваёўнікі перасьледавалі такія мэты, якія ня мелі нічога супольнага ні з рэлігіяй, ні з маральнасьцю, ні нават з палітыкай сапраўднага абрусеньня...



Апісаная хваля «обрусителей» была закліканая замяніць сабою ўвесь без выключэньня «бюджэтны» апарат – ад губэрнатара да вясковага настаўніка. Агульная колькасьць такога роду прыежджых складала ня менш за паўмільёна чалавек. А каб як сьлед зразумець, куды яны ехалі, дазволю сабе яшчэ адну цытату, гэтым разам – з запіскі начальніка Віленскае навучальнае акругі І. Карнілава:



Нягледзячы на запрашэньні і выклікі праз апекуноў і праз газэты, доўгі час не было ахвотных займаць месцы ў Заходнім краі, – скардзіцца Карнілаў і тлумачыць: Служба ў Заходнім краі вымагае ад расейца большае працы, энэргіі і такту, чымся ў цэнтральных губэрнях. Самое жыцьцё ў павятовым горадзе ці бедным мястэчку, удалечыні ад усяго роднага, сярод людзей, чужых вераю і перакананьнямі, а вельмі часта проста варожых, мала цешыць. Па-за службай жыцьцё расейскага чыноўніка, поўнае неспакою і непрыемнасьцяў, абмяжоўваецца вузкімі рамкамі сямейнага альбо таварыскага кола.



Словам, нашэсьце расейскага адміністрацыйнага рэсурсу адбывалася нібы само па сабе, а нацыянальная ідэя сьпялілася сама па сабе. Гэта былі два радыкальна варожыя лягеры. Пры сутыкненьні адбываўся выбух. Але, уяўляючы цяпер грамадзкую атмасфэру ў тагачаснай Беларусі, вернемся да нацыянальнага праекту.

За аснову яго была абраная беларушчына – мова і звычаёвая культурa тагачаснага сялянства і зьбяднелае шляхты. Інакш кажучы, тых, хто не палянізаваўся, не зьбіраўся і русіфікавацца. Гаворка ідзе пра нацыянальныя адметнасьці, якія гатовыя стаць матэрыялам для нацыянальнага праекту, але самі сабою нічога ня робяць. Бо гэта як частка прыроды, як дзікі куст, які можа высечы захопнік, акультурыць садоўнік, апісаць батанік. З захопнікамі мы ўжо пазнаёміліся, цяпер – чарга садоўнікаў і батанікаў.

Стваральнікі праекту далёка не заўсёды карысталіся беларушчынай. Пачынальнікі, студэнты Віленскага ўнівэрсытэту пачатку XIX ст., аб’яднаныя ў тайныя таварыствы філяматаў і філярэтаў, выхадцы зь беларускае глыбінкі Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Антон Адынец ды іншыя, пісалі па-польску, відаць, таму, што марылі пра літаратурную кар’еру, а беларуская мова тады магла пакінуць іх у шыхтах літаратурных маргіналаў. Тым ня менш, менавіта Міцкевіч у сваёй лекцыі ў Калеж дэ Франс назваў беларускую мову самай чыстай і з усіх славянскіх найменш зьмененай. Ян Чачот сабраў і выдаў некалькі кніг беларускіх народных песень, а Антон Адынец намаўляў Арцёма Вярыгу-Дарэўскага пісаць не па-польску, а па-беларуску, што той і рабіў.

Уласна, гэта і быў самы пачатак нацыянальнага праекту. Пачынальнікі ўяўлялі яго не такім, якім ён выглядае сёньня – што Літва, Беларусь і Ўкраіна стануць асобнымі дзяржавамі, дастаткова адчужанымі міжсобку. Што Вільня – колішняя сталіца ВКЛ – апынецца за візавай мяжой. Што ў Беларусі будзе дзьве дзяржаўныя мовы – беларуская і расейская (а чаму тады яшчэ й ня польская?). Што праваслаўная царква стане дзяржаўнай. Словам, што будуць страчаныя найважнейшыя і найбольш любыя іхнаму сэрцу традыцыі Вялікага Княства: незалежнасьць, адзінства краю і талеранцыя. Тым ня менш, асновы будучае беларускае адметнасьці ў новым сьвеце і беларускае дзяржаўнасьці заклалі менавіта яны – філяматы і філярэты.

Важна зразумець матывы стварэньня і характар таго першапачатковага праекту Беларусі.

Пасьля падзелаў Рэчы Паспалітае вобраз самаідэнтычнасьці нашых продкаў перастаў існаваць як сацыяльны або палітычны чыньнік. Таму нацыянальнае нараджалася як этычнае. Рамантыкі-пачынальнікі яшчэ памяталі ідылію, але былі расчараваныя найвышэйшымі элітамі, якія спачатку палянізаваліся, а пасьля зь вялікімі капіталамі ўцякалі на Захад. Таму форма новае ідэнтычнасьці была абраная сялянская, «незаплямленая», чыстая. Але паколькі творцамі праекту было дваранства, дык і напаўненьне ён атрымаў не «народніцкае», а шляхецкае – з ідэямі супраціву расейскае анэксіі, русіфікацыі і рабаваньню сядзібаў. Гэтак ад хлапаманства філяматаў, ад захапленьня фальклёрам Чачота, ад лекцыяў Міцкевіча справа дайшла да ідыліі Дуніна-Марцінкевіча. Ідэя сацыяльнага міру на беларускіх землях і была тым праектам, сялянскім паводле формы і шляхецкім паводле зьместу.

Менскі драматург Дунін-Марцінкевіч – бадай, першы, хто робіць літаратурную кар’еру па-беларуску. Разам зь ім на гэтай ніве пачынаюць працаваць яшчэ адзін мянчук Янка Лучына і віленскі юрыст Францішак Багушэвіч, які ўрэшце і піша базавы маніфэст беларускае нацыянальнае ідэі. Менавіта зь ягонае формулы Беларусі на пачатку наступнага, XX ст., адбудзецца сапраўдны бум новага праекту – падхопленага і пашыранага ўжо новым пакаленьнем. Але гэта па-ранейшаму будзе пакаленьне нашчадкаў тых 10 адсоткаў, зьбяднелага дваранства ВКЛ, той маральнае большасьці, якую праз усё XIX ст. расейскай адміністрацыі так і не ўдалося вынішчыць дазваньня. І вось, нібы з рога ўсяго многа, – газэты, кнігі, тэатры, партыі, школы, бажніцы...

Шляхецкую крыўду і прагу супраціву яны па-ранейшаму апраналі ў сялянскую сьвітку, пісалі пра гараваньне да крывавага поту і нішчымную зямельку. Хоць усё гэта была фікцыя. Насамрэч гэта быў плач шляхты па сваёй спадчыннай годнасьці і спадчыннай маёмасьці. Ім трэба быў ужо ня проста вобраз ідыліі. Ім патрэбная была незалежная свая краіна, дзе яны маглі б вярнуць гістарычную справядлівасьць і дзе іхныя ўнукі ніколі не напішуць пра «ўбогі край», як пішуць яны самі, настойліва пратэстуючы такім чынам супраць расейскае акупацыі.

Трэба зразумець іхны глыбокі этычны пасыл. Яны, натуральна, ведалі расейскую культуру і саму Расею, але ў Расеі іх душа не адгукалася на слова «радзіма». Урэшце, як і ў Польшчы. І ня толькі з фармальных прыкметаў – краявід, мэнтальнасьць, мова. Падзел зьмяшчаўся значна глыбей – у іхным, назавем яго так, сарматызьме і той бясконца любаснай для іхнае душы этыцы збройнага земляўласьніка, прамяні якой даходзілі да іх ад іхных сярэднявечных продкаў і краналі сэрца.

Паспрабуем каротка рэканструяваць гэты вобраз. Сярэднявечны беларускі арыстакрат, незалежна ад маёмаснага становішча і канфэсіі, уяўляў сябе рыцарам Хрыста, які бароніць веру. А таму гэта быў чалавек збройны, які браў у рукі шаблю яшчэ ў дзяцінстве. У тыя часы толькі шляхта мела права насіць зброю, за што ёй даваўся выключны прывілей – толькі яна бараніла сваю дзяржаву, праліваючы кроў. З гэтага вынікала адмысловая сыстэма выхаваньня хлопчыкаў. Беларуская шляхта сьцьвярджала пра сваё паходжаньне наўпрост ад сарматаў, качавых іранскіх плямёнаў Прычарнамор’я. На мяжы XVII і XVIII cтст. сарматызм стаў зброяй супраць касмапалітызму ў культуры, то бок супраць вонкавых уплываў. Беларуская шляхта бясконца ваявала. Коштам свае рыцарскае крыві наша арыстакратыя аплачвала свае правы на вольнасьць і рэспубліканскі лад. Калі ў Францыі кароль Людовік XIV мог сказаць: «Дзяржава – гэта я!», дык у нас гэта з поўным правам мог сказаць кожны шляхціц. І тыя, абраныя шляхтаю, каралі былі вартыя свайго рыцарства... Для старавечнага беларуса было б недарэчнасьцю пагаліць вусы, надзець панталёны і парык, як гэта было на Захадзе. У нас для стварэньня адметнасьці ўжываліся самыя надзвычайныя фантазіі і кампіляцыі з каўкаскіх, пэрсідзкіх, турэцкіх матываў. Адныя слуцкія паясы чаго вартыя!.. Яшчэ адным складнікам ідэалёгіі беларускае арыстакратыі была зямля. Высакародны земляўласьнік – ідэал рыцара! Пачуцьцё годнасьці было неаддзельным ад зямлі. Тыя, што пралівалі кроў за сваю зямлю, умелі яе й цаніць, і гаспадарыць на ёй. Родавае гняздо, маярат быў каштоўнасьцю выключнай. За яго трымаліся да апошняга, яго багомілі, рамантызавалі. Зямля продкаў – у літаральным, вузкім сэнсе... Панятак безьзямельнае шляхты зьявіўся вельмі позна, толькі ў XVIII ст., у выніку ўсё тых жа войнаў. Баючыся пазбыцца свайго шляхецтва, гэтыя бедакі змушалі дзяцей вучыць на памяць усю сваю генэалёгію, каб не прапасьці... Наступнай адметнасьцю арыстакратыі была яе высокая адукаванасьць. Прынамсі, кожны шляхціц, нават шарачок, быў пісьменны і ведаў лаціну... Арыстакратыя заўсёды знаходзіла між сабою агульную мову, не зважаючы на розьніцу вызнаньняў. Аднак паміж мужчынамі-арыстакратамі, нягледзячы на ўсё іхнае братаньне, існавала складаная сыстэма гiерархіі й адпаведнага этыкету. Перад кім здымаць шапку, каму ціснуць руку, а каму цалаваць, каму ківаць, а перад кім складацца да зямлі – гэта была мудрагелістая навука. Пагатоў, трэба было дакладна ведаць тытулы, званьні, заслугі. Гэта вывучалася ў паходах і на соймах. Памылковае прывітаньне было абразаю... Істотным складнікам беларускага арыстакратычнага мэнталітэту было падкрэсьлена паважлівае стаўленьне да кабет, мала падобнае да куртуазнае культуры Заходняе Эўропы, пагатоў да расейскага дамастрою. У нашых «сарматаў» усё выходзіла натуральна. Шляхціц, які вяртаўся з татарскага палону ці з паходу на швэдаў, быў зусім не гатовы да сэрэнадаў альбо букетаў. Не вучылі куртуазнаму абыходжаньню ані ў сям’і, ані ў школах. А вось ліставаньне ўхвалялася. Нашая арыстакратыя пакінула немалую эпісталярную любоўную спадчыну… Жанчыну (бабцю, маці, жонку) блізу што багомілі, раўнуючы іхны цнатлівы вобраз зь Дзевай Марыяй. Менавіта жанчыны перахоўвалі старыя звычаі ды сямейныя паданьні. Ва ўмовах, калі большасьць мужчынаў непазьбежна гінула ў росквіце сілаў на войнах, на жанчыну лягаў увесь цяжар клопату за дом і за дзяцей. Каб у сьвет пайшло чарговае пакаленьне арыстакратаў, высакародных земляўласьнікаў, якія будуць бараніць сваю дзяржаву й сваю зямлю.

За стагодзьдзі вобраз уласнае ідэнтычнасьці дасягнуў дасканаласьці. І тых, што прыйшлі ў праект на пачатку XX ст., гэты вобраз злучаў, нібы нейкая таемная повязь. Таемная, бо яны не маглі казаць пра свае маёмасныя і тытульныя правы народу, які б папросту не зразумеў іх. А якраз народ быў галоўным носьбітам той культуры, зь якой яны меркавалі зрабіць сваю краіну. Парадокс паміж крыўдаю двараніна і хлапаманіяй быў закладзены ў праект яшчэ філяматамі і філярэтамі, а затым падтрыманы наступнікамі. А прычынаю парадоксу была прысутнасьць трэцяга чыньніка – каляніяльнае адміністрацыі зь яе русіфікатарскай палітыкай, якая аднолькава варожа ставілася як да шляхецкае годнасьці, так і да беларушчыны сялянства. Пачатак XX ст. паставіў нашых адраджэнцаў перад адсутнасьцю выбару. Магчыма, у душы яны хацелі мець сваю зусім нармальную, «буржуазную» Беларусь. Але, каб схіліць на свой бок народныя масы ў атмасфэры гарачага дыханьня расейскіх рэвалюцыйных закалотаў, ім заставалася толькі адно – сацыялізм.

І тады яны пачынаюць уласную тугу і нядолю абяртаць у формы нядолі сялянскае. Плач, плач і плач гучыць са старонак газэт і з тэатральнае сцэны. Аб цяжкай долі мужыка, аб убогай і беднай роднай старонцы, аб роднай мове і аб усёй Беларусі. Дысанансам чуваць галасы нэафітаў зь сялянства ці Максіма Багдановіча, які вырас і жыве недзе ў Расеі. Маўляў, ды што ж вы плачаце, калі трэба адстойваць свае правы, калі такая прыгажэнная ў нас краіна, калі такая гарманічная і прыгожая мова і ўся наша фантастычная Беларусь. Не, яны проста нэафіты, і таму не разумеюць, што насамрэч хаваецца за нашым плачам...

Іншы раз нэафіты – найбольш таленавітыя зь іх – разумелі, што пад лічынаю камунізму ў Беларусь пракрадаецца ня што іншае, як старая знаёмая русіфікацыя. Калі старэйшыя ідэолягі прымалі гэта як дадзенасьць, дык для маладзейшых гэта было адкрыцьцё. Вось як апісвае яго філёзаф новае, але яшчэ дасавецкае хвалі Ігнат Абдзіраловіч (Канчэўскі):



Усход не прызнаваў нас як беларусаў, а вымагаў ад нас прыняцьця свайго ўсходняга выгляду, які, па ўсходняму разуменьню, быў абавязковым. «Славянские ручьи сольются в русском море» – вось як падгрунтоўвалася абавязковасьць абмаскаліцца. З гэтага вынікае гвалт і ўціск нашае індывідуальнасьці, з гэтага – гвалтоўнае жаданьне адняць наш твар. Яны нe ўцямлялі, што разам зь беларушчынай мы трацім і лепшую частку чалавечнасьці.



Адначасова з гэтым пісаўся пасаж Максіма Гарэцкага ў аповесьці «Дзьве душы», дзе аўтар гаворыць вуснамі сваёй гераіні:



– Прыгожы матыў «Інтэрнацыяналу», але пакуль ён не пабуджае ў маёй душы ўяўленьня гора або радасьці абы-якой «інтэрнацыянальнай» грамады людзей, пакуль такой грамады сярод нацый на зямным клубку я ня відзела й ня знаю – патуль мне больш чаго кажаць матыў нашай мужыцкай беларускай марсэльезы, з матывам каторай мне ўяўляецца бясконцы, цярнёвы, крывавы шлях к інтэрнацыяналу майго няшчаснага народу...

Памаўчаўшы і трошку спакайней, але зь яшчэ вялікшай тугой у голасе дзяўчына казала далей:

– Праўда, мне і з тым, і з тым матывам аднолькава ўяўляецца тое трагічнае і нялепае для нас, адраджоных беларусаў, што чужыя для нас людзі, не заўважаючы на сабе яшчэ ня скінутай імі сваёй нацыянальнай прапітанасьці, прыйшлі да нас з інтэрнацыяналам толькі на вуснах, зь яго толькі фікцыяй у сваіх мазгох, і з фанатычнай безьміласэрнасьцю ўзяліся рабіць зь беларускай нацыі толькі гной на градкі для ўзрашчываньня сваёй фікцыі інтэрнацыяналу. О, будзь яны прокляты! – узварушоным голасам, з горам крыкнула яна. – Яны хочуць зрабіць адзнакі сваёй нацыянальнасьці інтэрнацыяналам для нас, – дык дзякуй за ласку... Можа, трапім увайсьці ў інтэрнацыянал як роўныя з усімі, бяз гэтай дадатковай формы разьвіцьця!



Аднак гэтыя сумневы маладых інтэлектуалаў не атрымалі якога-небудзь пашырэньня. Што да сялянскіх масаў, дык яны, ясная рэч, хутчэй купляюцца на гораснае суперажываньне, чымся на заклікі да барацьбы. Зрэшты, чалавек увогуле больш цэніць спагаду, чым заклікі.

Такім чынам, рэкрутаваныя ў праект шырокія сялянскія масы прынялі яго беларускую форму, зразумеўшы ягоны зьмест як крыўду і супраціў не шляхецкія, а пралетарскія. Праз закалоты рэвалюцыі і грамадзянскае вайны адбываецца імклівая пралетарызацыя першапачатковага праекту. У беларусаў ужо нямала ўласных палітыкаў, якія трымаюць нос па ветры і робяць стаўкі. Калі становіцца зразумела, што стварыць уласную і зусім незалежную краіну, а галоўнае – вырваць яе ў бальшавікоў – ім ня хопіць сілы, тады яны пачынаюць саветызаваць праект, падладжваць яго пад новыя савецкія парадкі. Для масаў, якія атрымліваюць нацыянальную адукацыю ў гэты час, акцэнт плачу і скаргі мусіць быць зьменены на іншы, пазытыўны. Такім акцэнтам становіцца камунізм.

Гэта ня лёзунг, а новы характар усяго праекту. Беларусь паміж Першай і Другой сусьветнымі войнамі падзеленая на Ўсходнюю – БССР – і Заходнюю – што далучаная да буржуазнае Польшчы. Але характар беларушчыны зьмяняецца і там, і там. У чым сутнасьць? У БССР у 1920-я гады праводзіцца так званая беларусізацыя. За ёй, хоць і не татальна, стаяць усё тыя ж нашчадкі шляхты, маральнае большасьці. Наўрад ці яны паверылі ў рэальнасьць савецкага нацыянальнага адраджэньня. Яны думаюць перахітрыць гэтую чарговую акупацыю і нават скарыстацца зь яе. Усё ж такі самастойная БССР са сваімі органамі ўлады, сыстэмай адукацыі і гэтай вось беларусізацыяй – бліжэй да ажыцьцяўленьня праекту, чым раней. Зь іншага боку, ці падтрымаюць маскоўскія таварышы наша нацыянальнае адраджэньне, калі яно па сутнасьці ня будзе камуністычным і прамаскоўскім? Зразумела, не. Таму дзеля будучых дывідэндаў можна і паступіцца, правесьці знак роўнасьці паміж беларушчынай і камунізмам.

Так яны думаюць, тым часам наваствораныя формы дзяржаўнага існаваньня напаўняюцца масамі, вядома ж, пралетарскага паходжаньня. Масам падабаецца думаць пра сьветлую будучыню, і патрэбу беларусізавацца яны калі і ўспрымаюць, дык толькі праз гэткую прызму: беларушчына – гэта камунізм.

Падобную палітыку, толькі са сваімі матывамі, праводзіць падпольны беларускі актыў у Заходняй Беларусі, пад Польшчай. Урэшце, ім, можа, і прасьцей было б арганізаваць нацыянальна-вызваленчы рух у чыстым выглядзе, але... Хто б гэты рух фундаваў? А Масква гатовая даваць грошы толькі пад камуністычную дзейнасьць – хай сабе і ў беларускай абгортцы. І потым яна, Масква, разам зь Менскам, назасылала ў Заходнюю Беларусь масу сваіх агітатараў, змагацца зь якімі, ды яшчэ ў падпольлі, няма сілаў. А яшчэ гэтае магутнае дыханьне шчасьлівае Краіны Саветаў пад бокам, якое аж заварожвае простага заходнебеларускага селяніна... Урэшце, народ і краіна рана ці позна мусяць быць узьяднаныя, а тут і сьляпому відаць, што ўзьяднаньне адбудзецца не пад Польшчай. Словам, заходнебеларускія адраджэнцы, хто лёгка, а хто зь цяжкім сэрцам, уплятаюць у праект новую чырвоную нітку – камунізм. У выніку на Крэсах Усходніх нараджаецца новае вызначэньне: беларус – значыць, бальшавік.

Можа быць, хітрасьць нашых праектантаў і спрацавала б некалі, і дала б нейкі іншы плён, калі б хоць аднаму зь іх удалося перажыць гады 1930-я. Паляваньне пачалося з раскулачваньня, пасьля высылаліся ў ГУЛАГ і расстрэльваліся цэлыя акадэмічныя інстытуты. За адну толькі ноч НКУС у Менску паставіла да сьценкі дваццаць паэтаў. Гэта рэкорд – у іншыя дні расстрэльвалі па пяць–сем. Быў дазваньня прачасаны ўвесь дзяржаўны апарат. Гэта ў сталіцы і абласьцях, «на месцах» нават не складалі пратаколаў, нібы выконвалі і перавыконвалі пляны «нарыхтовак». Тлустую кропку паставілі ў 1939-м, у далучанай да БССР Заходняй Беларусі. Там у эшалёны інтэлігенцыю заганялі аблавамі...

Што яны маглі сказаць на допытах? Што яны невінаватыя? Што яны будавалі камунізм? Што іхнае паходжаньне – не дваранскае, ня дробнабуржуазнае? Што яны ня марылi пра сваю асобную краіну?.. Мабыць жа, і казалі такое, толькі не было ім веры.

У 1930-я гады праект Беларусь радыкальна зьмяніў сваіх носьбітаў. Тыя, хто прыдумаў яго, нашчадкі шляхты, маральнае большасьці, 10 адсоткаў, якія ведалі таямніцу, глыбока ў сэрцах хавалі памяць пра сарматызм і крыўду сваіх продкаў на адабраную годнасьць і маёмасьць, перасталі існаваць. Усе сьведкі ранейшага «беззаганнага зачацьця» былі забітыя, пайшлі на катаргу, зьехалі ў беззваротную эміграцыю. Засталіся тыя, для каго адпраўной формулай праекту была «беларус – значыць, бальшавік». Ім належала пасьля вайны наноў перапісаць праект Беларусь.

І яны перапісалі ўсю гісторыю краіны. Маўляў, зьявілася на сьвет Беларусь дзякуючы пралетарскай рэвалюцыі, а датуль не было нічога, апроч цяжкае долі мужыка, каўтуна і лапцей. Маўляў, толькі за саветамі і ў братняй сям’і народаў беларусы набылі сваю дзяржаўнасьць і магчымасьць разьвіваць сваю індустрыю, калгасы і культуру. Новы праект моцна патыхаў пралетарскім духам, самапрыніжэньнем перад вялікай расейшчынай і абсалютным гістарычна-прававым нігілізмам. Ён пустаслоўна ўзьвялічваў тых хлопаў, мужыкоў ды пралетароў, у разьліку на якіх ствараўся калісьці філяматамі, Каліноўскім ды Янкам Купалам, і апошнімі словамі паносіў любыя прыкметы арыстакратызму, дваранства, чыстае красы і нацыянальнае тоеснасьці. Камунізм стаў стрыжнем нацыянальнае ідэі, а саветызм – галоўнай адзнакай беларускага народу. Далей уся сыстэма выхаваньня, адукацыі і дзяржаўнае ідэалёгіі раскручвала толькі гэты вобраз: беларус – значыць, бальшавік. І ў такім выглядзе праект Беларусь у масавай сьвядомасьці дачыкільгаў да нашых дзён.

Ёсьць, натуральна, і іншыя прачытаньні. Са зьнішчэньнем тых 10 адсоткаў насельніцтва ня зьніклі сьведчаньні іхнае дзейнасьці. Што дазваляе нам зразумець іх, як, зрэшты, і тое, што хлапаманства па-ранейшаму спрацоўвае, асабліва пры сёньняшнім палітычным рэжыме. Праўда, мы ўжо разумеем і тое, што нацыянальны праект мусіць быць дужы сам па сабе і абапірацца на арыстакратыю грамадзтва, а не на сацыяльную большасьць. Прынамсі, такім шляхам ідуць суседнія зь Беларусьсю краіны, нацыянальныя праекты якіх пачыналіся адначасова з нашым.

Што да будучыні беларускага нацыянальнага праекту, дык тут магчымыя два варыянты разьвіцьця – актыўны і пасіўны. Першы магла б ажыцьцявіць дзяржава і моцная нацыянальная эліта, другі ажыцьцяўляецца сам.

Першы – гэта суд над камунізмам, накшталт Нюрнбэрскага працэсу ў Нямеччыне.

Нюрнбэрг для немцаў стаў працэсам хірургічным. А менавіта – на месца нацыянал-сацыялісцкага стрыжня ў нямецкую сьвядомасьць быў ужыўлены стрыжань пакаяньня. Кожны немец адчуў сябе асабіста вінаватым. І тая вінаватасьць перадаецца з пакаленьня ў пакаленьне. Можна безь перабольшаньня сказаць, што ніхто так не асуджаў немцаў, як яны асуджалі сябе самі. Гэта і было праўдзівае пакаяньне, якое адначасова вызваліла, ачысьціла душу, дазволіла з галавой заняцца сваёй краінай – абноўленай Нямеччынай.

У беларусаў замест свайго Нюрнбэргу і пакаяньня засталіся сотні расстрэльных ямаў НКУС па ўсёй краіне, стагнацыя і крыўда на немцаў, маўляў, мы, пераможцы, жывём горш за пераможаных. Беларусы ахвотна эмігруюць у Нямеччыну, адваротнага працэсу няма і ня можа быць. Беларусы, нават тыя, што прымаюць ідэю суду над камунізмам, часьцяком рашуча адмаўляюць ідэю пакаяньня. А перад кім гэта і за што мы павінны каяцца? Ды не перад кім. Перад кім каяліся немцы? Гаворка ідзе пра хірургічны працэс – пра замену таго стрыжня нацыянальнае тоеснасьці – камунізму, – які замінае нам жыць ня горш за пераможаных. У гэтым сэнсе беларусам, можа быць, як нікому, патрэбны другі Нюрнбэрг. У Беларусі, як нідзе, складаюцца сёньня перадумовы для такога суду. Вяртаньне савецкіх парадкаў, рэпрэсіі людзей за іхныя палітычныя перакананьні, непавага да прыватнае ўласнасьці і свабоды слова. Досьвед Нямеччыны паказаў, што выдаленьне пухліны «бальшавік» з самаідэнтыфікацыйнага слова «беларус» і пераход да этыкі пакаяньня – ці ня самы прадуктыўны для нацыі і краіны шлях.

Аднак для такога суду спатрэбілася б вялікая палітычная воля і дзяржавы, і элітаў нацыі.

Што да пасіўнага варыянту, дык ён выглядае так. Сёньня нельга сказаць, што беларускі нацыянальны праект ажыцьцявіўся ў гэткай ступені, як у суседніх краінах. Адначасова сам час стварэньня і ажыцьцяўленьня такіх праектаў незваротна мінуў. Той сьвет, у якім існуе і зь якога вылучаецца сваёй нацыянальнай недавершанасьцю Беларусь, жыве ўжо іншымі клопатамі, куды кожны прыйшоў з тым, з чым прыйшоў. Тут ніхто ня будзе аспрэчваць патрэбнасьці культуры, а адсутнасьць нацыянальнае адметнасьці народу, які названы і прызнаны як такі, успрымаецца хіба як мaвэтон. Не сакрэт, што большасьць людзей, якія езьдзяць на сучасных машынах, цьмяна ўяўляюць сабе ўсе асаблівасьці будовы рухавіка, а тыя, што карыстаюцца Iнтэрнэтам, могуць нічога ня ведаць пра элемэнтарныя законы перадачы току. У сучасным сьвеце, у якім існуе Беларусь, нацыянальныя праекты спакваля пераходзяць у катэгорыю такіх вось асаблівасьцяў будовы, прынцыпаў работы і элемэнтарных законаў. Гэтым займаецца вузкае кола спэцыялістаў. Што да шырокіх масаў народу, дык для іх актуальным застаецца этычны аспэкт праблемы. Але і тут мы маем справу са зьмененым сьветам. Проста кажучы, адмаўленьне ад свае мовы і культуры, ад свае ідэнтычнасьці можа быць параўнанае з узроўнем асабістае гігіены ці грамадзкае санітарыі. Нездарма абсалютная большасьць беларусаў, карыстаючыся ў жыцьці вулічным варыянтам расейскае мовы, інтуітыўна называюць у апытаньнях саміх сябе беларусамі, а сваёй роднай мовай – беларускую. Інтуітыўна, бо насуперак ідэалёгіі і палітыцы цяперашняга палітычнага рэжыму, яны выбіраюць эўрапейскі тып цывілізацыі, дзе ня быць сабою сёньня і незразумела, і непрыстойна.



Праект Беларусь // Arche 2005. № 1,

Сяргей Дубавец

[goward]

Разбурыць Парыж

два няспраўджаныя эсэ



Акудовіч Валянцін



1. Беларусь як постмадэрновы праект Бога

Пара нашага цярпення ў самым росквiце. I не трэба нiчога прыспешваць. Трэба ўсё яшчэ паранейшаму чакаць, не спакушацца чужым авантурным духам, а выхоўваць свой i не зневажаць сябе, атаясамляючы мудрае цярпенне з авечай пакораю... I калi мы сапраўды адстаём ад сваiх суседзяў на сто, дзвесце цi нават на больш гадоў, стамляемся, басанож адольваючы дадзены гiсторыяй шлях, то адставанне нашае (я ўпэўнены !) вельмi блiзкае да той вiдавочнай рознiцы, якая некалi iснавала памiж пакутнай хадою босых галiлейскiх рыбакоў i зладжаным крокам абутых рымскiх легiянераў.
Леанiд Дранько-Майсюк, “Стомленасць Парыжам”



Ад самага пачатку Бог заклаў у логацэнтрычную канцэпцыю быцця адзiн постмадэрновы праект — Апакалiпсiс. Пазней Ён дадаў сюды яшчэ адзiн — Беларусь. Вось чаму ўсе цэнтрапалеглыя (не дыскурсiўныя) кампазiцыi, улучна з “Адраджэннем”, аблудныя на Беларусi, вось чаму тут апынулася да месца iдэя Беларусi як “лiючайся” формы/субстанцыi (прапанова Iгната Абдзiраловiча), вось чаму метафара “балота” апошнiм часам набрыняла ў нас канцэптуальным кшталтам i ўжо нават пачала набываць вартасцi эстэтычнага iдэалу.
Балота — ландшафтны сiнонiм дыскурса. Яно мае сярэдзiну, але не мае цэнтра i канцуецца не межамi, а сутнаснымi разрывамi з зямлёй цi сушай. I хаця балота можа улучаць у сябе выспы, хмызы i азёрцы, аднак яны iснуюць тут не самi па сабе (i не дзеля самiх сябе), а толькi ў якасцi фармалiзацыi i структурызацыi балота як феномена цэлага. Гэтаксама i дыскурс ўтрымлiвае нешта, што ўмоўна можна пазначыць словам “структура”, толькi ягоная структура змацаваная не на статыцы iерархii, а на iнэрцыi вiртуальных актуалiяў, латэнтна сашчэпленых мiж сабой чаканнем апрычонага моманту дынамiкi...
Бадай адзiнае разрозненне дыскурса i балота палягае на тым, што дыскурс не мае гiсторыi, бо заўсёды адбываецца аднойчы, а балота гэтую гiсторыю мае. Зрэшты, цi не блытаю я штосьцi з нечым, нагружаючы балота ўласнай гiсторыяй?.. Цi не ёсць гiсторыя балота адно суплётам сюжэтаў, якiя здаралiся з людзьмi, што жывуць на балоце?..

Прыкладна гэтак я распачынаў эсэ пад назовам “Беларусь як постмадэрновы праект Бога”, якое быў наладзiўся пiсаць досыць даўно, калi ў нас на само слова “постмадэрн” многiя яшчэ здзiўлена азiралiся, як на мурына ў вёсцы. Цяпер ужо нават i не памятаю, чаму тады не разгарнуў той пачатак у заканцаваны тэкст (сэнс не зробленага — заставацца не зробленым?), але на саму задуму i па сёння не забыўся, бо дасюль застаюся ўпэўненым, што прачытаць Беларусь адэкватна сiтуацыi яе натуральнага ладу i наканавання магчыма адно ў катэгорыях постмадэрна i з узгляду на постмадэрновы светагляд. Дарэчы, гэтае перакананне сфармавалася не столькi з уласнай заангажаванасцi постмадэрнам, колькi з аналiзу шматлiкiх спробаў нашых iнтэлектулаў, якiя ў сваiх рэфлексiях над Беларуссю абапiралiся на самыя розныя цэнтрапалеглыя фiласафемы, але ў вынiку атрымлiвалi аднолькава заблытаныя сюжэты... Гэта ўсё роўна тычылася як беларускага унiверсуму ўвогуле, так i асобных яго аспектаў: метафiзiчнага, гiсторыяграфiчнага, геапалiтычнага, этналагiчнага, культуралагiчнага, лiнгвiстычнага... Нiдзе нiшто адно з адным не сашчэплiвалася, не задзiночвалася ў нейкую агульнасць, не вымяралася той самай мерай — карацей кажучы, быццё гэтага логатопу, як нi круцi, не сiстэматызавалася хоць у якiх унiверсалiсцкiх кардынатах. Куды аналiтычныя глузды не навярнi — усюды кавалкi, шматкi, аскепкi, друз, пыл...

Дзiўная сiтуацыя! Адныя i тыя ж людзi жылi на гэтых землях спрадвеку i нiколi нiкуды адсюль не сыходзiлi, i ўсе рэкi, якiя цяклi тут за памяццю хоць каго, цякуць i сёння, i азёры ад пары апошняга ледавiка застаюцца на сваiх месцах, i календарны год не мяняецца з сiвой даўнiны, а значыць арыенцiры, што маркiруюць прастору часу i побытавага ладу (сонца, зоры, месяц) заўсёды трымалiся на гэтых нябёсах аднойчы абраных каардынатаў... Дык чаму, з чаго тады замест трывалай i выразнай фiгуры быцця — кавалкi, аскепкi, шматкi, друз?..
Ды ўжо ж пэўна таму i з таго, што быццё дзеiцца не на зямлi пад сонцам i зорамi, а ў нашых галовах, дзе няма месца нi святлу, нi цемры, нi прасторы, нi часу, — i дзеiцца па сваiх адмысловых законах, якiя абапiраюцца на iдэальныя сутнасцi, а не на рэальныя феномены.
Верагодна, гэтая рассунутасць (хутчэй нават — разарванасць) бытнага i быцця не сталася б для чалавека ўвогуле ( i беларуса ў прыватнасцi) фатальнай дылемай, калi б ён у свой час зразумеў яе як несуладную падвоенасць самога сябе, наканаваную яму ўласнай iнтэлiгiбельнай канстытуцыяй, i адсюль не намагаўся (з манiякальнай упартасцю) пераносiць абстрактныя канструкцыi, утвораныя там, дзе няма нi святла, нi цемры, сюды, дзе ёсць гасцiнец i небакрай, дзе падае снег i гудуць пчолы, дзе жанчына гадуе дзiця, а мужчына будуе жытло i цярэбiць шлях.
Аднак чалавек гэтага ў свой час чамусьцi не зразумеў i таму не проста пераносiў на разлогi бытнага абстрактныя схемы, утвораныя ў iнфернальным кантыныўме, скажам, з прыкладной мэтай iнтэлектуальнай аблямоўкi фактурных падзеяў рэальнасцi, а накладваў iх на жывое жыццё, як лекала, па форме якога з вiрлiвай плоцi бытнага выцiнаў кавалкi, стасоўныя да iдэяў, намысленых у а-рэальнасцi i гэтую бясконцую крывавую вiвiсекцыю лiчыў той галоўнай справай, дзеля якой ён як бы i быў паклiканы аб’явiцца на белы свет.
Вядома, нiякiмi iнтэлектуальнымi абстракцыямi не перайначыць бытнае, якое без астачы трымаецца адной меры — быць у наяўнасцi, тоеснай толькi самой сабе, але, вынікае, магчыма праз шматлiкiя механiзмы адцягненых унiверсалiяў фармаваць i трансфармаваць нашыя ўяўленнi пра гэтае бытнае.
Мiж iншым, менавiта праз сваю здольнасць падпадаць пад уплыў абстракцыяў, вымкнутых з iнфернальнага кантыныўма быцця, чалавек спакваля развучыўся бачыць бытнае ў яго канкрэтна-рэальнай самоце, урэшце, як i ўвогуле бачыць вокам. Ён ужо даўно толькi глядзiць вокам, а бачыць розумам...
Чалавек глядзiць на малпу — а бачыць эвалюцыю, глядзiць на крыж — а бачыць Хрыста, глядзiць на серп i молат — а бачыць пралетарскую рэвалюцыю, глядзiць на Пазняка — а бачыць апостала нацыi ( цi фашыстоўскага калабаранта)...
Мы мерым тапаграфiю рэальнасцi не яе ўласнай мерай, а маштабамi, напрацаванымi ў “прасторы” а-рэальнасцi. I калi ў рэальным бытным мы не знаходзiм адпаведнасцяў, зададзеных маштабам iдэальнага быцця, то альбо кiдаемся падганяць бытнае пад гэтыя маштабы, альбо гiбеем у роспачы.

У той цi iншай ступенi праблема несупадзення iдэальных фiгураў быцця ландшафту рэальнага бытнага знаёмая кожнаму грамадству. Але калi для бальшынi еўрапейскiх краiнаў драма неадпаведнасцi iдэальнага рэальнаму была аптымiзаваная тым фактам, што самi гэтыя краiны пераважна паўставалi як вынiк сацыяльнай фармалiзацыi iдэальных унiверсалiяў, то для Беларусi, iдэалагемна не ахопленай хоць якой цэнтрапалеглай канструкцыяй (з прычыны самых розных гiстарычных абставiнаў, што ў сваю пару зашкодзiлi ёй аформiцца ў нешта самадастаткова цэлае i тым самым набыць статус суб’екта еўрапейскай цывiлiзацыi) — гэтая драма выявiлася гранiчна востра; i разам з тым з падставы, прынамсi на здаровы клёк, увогуле парадаксальнай.
Як толькi што зазначалася, чалавек у нашай прасторы быў пазбаўлены заканцэнтраванай улады iдэальнага i з гэтага, атрымлiваецца, меў магчымасць ацэньваць свет i ладзiць жыццё ў маштабах, тоесных самой рэальнасцi. Але наш чалавек замест таго, каб цешыцца незалежнасцю ад эйдэтычнага гвалту, успрыняў выпадзенне Беларусi з Вялiкага еўрапейскага наратыву як адзнаку непаўнавартасцi, аўтсайдэрства, iнтэлектуальнай i сацыяльнай занядбанасцi.
Каб хоць трохi паправiць сваё нягеглае становiшча, ён нi да чаго лепшага не змог даўмецца, як толькi ў кожны спрыяльны момант (калi такi надарваўся) лiхаманкава перацягваць на абшары свайго рэальнага бытнага розныя iдэальныя канструкцыi, якiмi нявечылi уласную сапраўднасць больш прасунутыя ў а-рэальнасць еўрапейскiя супольнасцi.
Праўда, увесь папярэднi час геапалiтычныя перарухi на еўрапейскiм кантыненце адбывалiся гэткiм чынам, што не паспявалi мы прыбраць рыштаваннi ад вежы iдэальнага з святочным вяночкам на вiльчыку i ўзяць з гэтай нагоды па добрай чарцы, як чарговы землятрус абрушваў нашу канструкцыю i мы зноў апыналiся на руiнах некалi запазычаных абстракцыяў, паныла адзначаючы, што парэшткi высокiх iдэяў у каторы раз пакрысе зарастаюць дробным чарналессем бытнага...

Прыйсце постмадэрна на Беларусь супала з чарговым штукаваннем над абстрактнай канструкцыяй — цяпер ужо паводле фармату Нацыянальнай Iдэi. У сiтуацыi агульнага энтузiазму, скiраванага на сцягванне да купы выцерабленых з чарналесся аскепкаў былых iдэальнасцяў, постмадэрн быў i не да часу i не да месца. У тую пару, калi ўсе задзiралi галовы, з радасцю ў вачах вiтаючы кожную падвышку гары падпарахнелага ламачча, пiянеры беларускага постмадэрна блыталiся пад нагамi апантаных дойлiдаў Адраджэння i няўцямна мармыталi, што дарэмна задзiраць галовы, бо нiякiх гораў няма (i няма нiякiх глыбiняў), а ёсць толькi роўнядзь дыскурса, з чаго бессэнсоўна аднаўляць былыя ўзвышшы ды ладзiць новыя — хутчэй наадварот, трэба расцягваць па цаглiнках ацалелыя муры тых унiверсалiсцкiх вежаў, што яшчэ дзе-нiдзе засталiся, бо калi iх не дэканструяваць да рэшты, то за iмi мы нiколi не ўбачым сэнсу i прыгажосцi сапраўднага бытнага.
Натуральна, пiянераў беларускага постмадэрна нiхто не слухаўся, а дойлiды Адраджэння iх нават лаялi за тое, што яны блытаюцца пад нагамi i кухталямi гналi прэч, каб не замiналi святой справе. Гiцлi ўжо здалёк голасна блюзнерылi, што Беларусь ад пачатку задуманая Богам як постмадэрновы праект i таму ў адраджэнцаў i розных iншых логацэнтрыстаў тут нiколi нiчога вартага не атрымаецца, колькi б яны не завiхалiся ля сваiх прывiдаў. А калi нястомныя працаўнiкi на нiве Адраджэння разыходзiлiся па хатах, каб хоць трохi адпачыць, нахабныя дэканструктары выкрадалi з купы наноў сабранага ламачча парэшткi iдэальных каштоўнасцяў i раскiдвалi iх абы куды наўсцяж постмадэрновага дыскурсу.
Магчыма гэткiм злодзейскiм чынам гiцлi пакрысе параскiдалi б усё, што дрэнна ляжала, але тут надарыўся чарговы землятрус, бел-чырвона-белыя вяночкi паападалi з высокiх крокваў на дзiрван топаса i постмадэрнiсты патрапiлi ў досыць няёмкае становiшча, бо ўсё тое высокае, што яны мерылiся абрушыць на роўнядзь дыскурса, асыпалася не з iхняга мазаля.
Постмадэрнiсты апынулiся ў няёмкiм становiшчы, а ўсе шчырыя беларусы ў глыбокай роспачы, паколькi iм зноў не дазволiлi ўпляжыць сваю прастору пад унiверсалiсцкую пiрамiду. Малаверагодна, што блiжэйшымi часамi хоць у каго атрымаецца пераканаць нас, што для вялiкай роспачы няма асаблiвых падставаў, бо гэты землятрус адбыўся адно ў нашых галовах, а насамрэч ад яго не зварухнулася нiводнае калiўца бытнага... Марныя будуць словы, а бадай што i абразлiвыя як для пакрыўджаных чарговай паразай беларусаў... Тым болей, крый Божа каму звягнуць, што так яно можа нават i да лепшага ў пару камунiкатыўна адкрытых прастораў, якiм усе гэтыя унiверсалiсцкiя ўзвышшы адно замiнаюць вольна расхiнацца ў чатыры бакi ( ужо не кажучы пра наследаванне усёй папярэдняй гiсторыi Беларусi, утворанай самiм панам Богам як дыскурс, вольны ад эйдэтычнага прымусу)... Пра нешта такое лепей маўчаць, бо мала не падасца. I тут ужо нiчога не паробiш: прасцей ушчэнт разбурыць Вялiкi кiтайскi мур, чым выламаць хоць адну штыкецiну з таго ментальнага плоту, якiм мы адгарадзiлiся ад сапраўднай явы бытнага...

Пэўна, як немагчыма пабудаваць камунiзм без Сусветнай Рэвалюцыi, дык гэтаксама нельга ўсталяваць постмадэрновы светагляд у адной асобна ўзятай краiне. Хаця нам тут на Беларусi, як мала дзе каму, належала б вiтаць прыйсце постмадэрна, паколькi праз яго мы, здаецца, нарэшце можам праяснiцца для сябе ды iншых у панятках, не заслоненых запазычанымi iдэалагемнымi каштоўнасцямi i з гэтага тоесных натуральнай рэальнасцi бытнага, якое не ведае нi вялiкiх нi малых народаў, нi гiсторыi, нi iдэалогii, нi свабоды, нi незалежнасцi, — бо ў натуральным бытным пануюць адно актуальнасцi, кожная з якiх iснуе толькi як момант адбывання самой сябе.
Зрэшты, нiколi нiчым iншым бытнае i не было, як толькi вось гэтым адбываннем актуальнасцяў у спосабе татальнага калейдаскопа фiзiчных i соцыакультурных феноменаў. Але адно цяпер плён колькi тысячагадовай iерархiчнай структуралiзацыi гэтых актуальнасцяў ды унiверсалiзацыя iх у якасцi канцэптуальных iдэяў пачынае ўсведамляцца намi як глабальны Сiмулякр, што гiганцкім бяльмом засланiў нашыя вочы ад белага свету.
Уласна, постмадэрн i быў паклiканы, каб вызвалiць нашыя зрэнкi ад гэтага бяльма i наноў прызвычаiць вачыма не толькi глядзець, але i бачыць: у малпе бачыць жывую iстоту, у крыжы — ссечанае дрэва, у сярпе — вострае лязо, у Пазняку — моцна пакрыўджанага цэнтрапалеглым лёсам i з гэтага злоснага на ўвесь свет беларуса...

Толькi ў казках i святарных кнiгах цуды вiдушчы адбываюцца ў адначассе i не патрабуюць высiлкаў самiх знядужэлых, а жывое жыццё лякуе марудна i пераважна праз нашыя ўласныя вымогi. Таму ў нас нiчога не атрымаецца, калi мы самi не будзем упарта сячы i карчаваць пабiты шашалем часу i даўно пасохлы лес логацэнтрычных сiмулякраў, каб вялiчыць i вялiчыць ляда адкрытых святлу i вачам дыскурсаў бытнага. Але найперш i перадусiм нам трэба з каранём выкарчаваць iдэю Беларусi, бо, не прарабiўшы гэтай справы, мы нiколi не зразумеем усю каштоўнасць дыскурса як менавiта боскага дарунка беларусам.
Беларусь як дыскурс Беларусi i Беларусь як iдэя Беларусi — гэта дзьве канцэптуальна варожыя рознiцы, два рашуча не-сумесныя бачаннi як рэальнага, гэтак i а-рэальнага светаў.
Iдэя Беларусi — гэта звычайны платонаўскi сiмулякр, якiм не пазначаецца нiшто рэальна яўнае i якi мае сэнс адно ў а-рэальнасцi, да таго ж толькi ў яе логацэнтрычным закутку...
Дыскурс Беларусi — гэта пэўны вымер вечна рухомага бытнага, якi ахоплiвае ўсе соцыакультурныя феномены, што могуць быць паасобку цi ў вязьме актуалiзаваныя (вымкнутыя з сваёй латэнтнай утоенасцi) хоць якой апрычонай сiтуацыяй.
У адрозненне ад iдэi Беларусi, што выяўляецца праз нейкую суму адсарбаваных, сiстэматызаваных i статычна зафiксаваных знакаў, дыскурс Беларусi наперад нiчым не зададзены (акрамя як самiм фактам наяўнасцi дыскурса), гэта чыстая магчымасць белага аркуша паперы, якi спелiцца пазнакамi актуальных феноменаў адно ў кожны асобны момант запатрабаванасцi гэтага дыскурса i ў маштабах, тоесных гэтай запатрабаванасцi.
Беларусь як дыскурс, варагуючы з уласна iдэяй Беларусi, разам з тым не адмаўляе ўсяго таго, што мы ўцялеснiваем у гэтую iдэю, чым яе падмацоўваем i забяспечваем — ён адмаўляе толькi сам панятак iдэi i метадалогiю яе функцыянавання.
Дыскурсiўнае мысленне, гэтаксама як i логацэнтрычнае, фiксуе i тыя падзеi (акрамя ўсiх iншых), якiя карэктна ахапiць iдэяй Беларусi, але яно менавiта толькi фiксуе iх як прысутныя ў адпаведным часе i месцы, нават у помысле не маючы анiякага намеру натыркваць ужо збытае i толькi што яўленае ў нейкай лiнейнай паслядоўнасцi на ражон той цi iншай абстрактнай прыдумкi (i найперш — iдэi Беларусi).

Постмадэрновы светагляд вызваляе нас ад блуднай патрэбы штучна-прымусовага задзiночання несумерных ды несуладных феноменаў з розных часоў i розных прастораў у адной задушлiвай цэлi. Вiдаць мы сапраўды вачамi адно глядзiм, а бачым, як пэўна сказаў бы Юрась Барысевiч, патылiцай, калi нам падаецца цалкам абгрунтаваным сашчэплiваць iдэяй Беларусi ў нейкую вектарна паслядоўную i трывалую еднасць Усяслава Чарадзея i Цiшку Гартнага, Кiрылу Тураўскага i Стэфана Баторыя, Сымона Буднага i Пятра Машэрава, Полацкае княства, Рэч Паспалiтую i БССР, крэваў, лiцвiнаў, русiнаў, яцьвягаў, вялiкалiтоўцаў, тутэйшых, крэсавякаў, беларусаў, мы-рускiх...
Колькi не адно iдэалагiчна, а i iдэалагемна амаль нiякiм чынам не стасоўных сусветаў спрадвеку табарылася ў нашай прасторы i з якiм дзiвам, абурэннем цi рогатам успрыняла б бальшыня герояў тых размаiтых i ўжо даўно прамiнулых сусветаў звестку з будучынi, што яны, атрымлiваецца, працавалi, змагалiся, пакутавалi i ахвяравалi сваiмi жыццямi на карысць iдэi Беларусi i таму цяпер фiгуруюць адныя ў пантэоне, а другiя ў iканастасе змагарных ваяроў i святых пакутнiкаў гэтай iдэi.
Шаноўныя спадары логацэнтрысты, пабойцеся свайго Бога! Усе тыя людзi жылi ( нi сном нi духам ведаць не ведаючы пра нейкую там Беларусь), а падзеi здаралiся дзеля зусiм адрозных i ў кожным разе апрычоных задачаў i мэтаў, мiж iншым, арганiзаваных ды iдэалагiчна забяспечаных таксама нейкiмi логацэнтрычнымi стратэгiямi, што робiць ужо зусiм непрыстойным бясконцае перацягванне нябожчыкаў за вушы з адных iдэалагемаў ў другiя... I на якую такую халеру нам гэтыя не вельмi далiкатныя i не надта плённыя некрафiльскiя мiтрэнгi?! Вунь ужо колькi ўсяго панацягвалi, а сэнсу? Няўжо не бачна, што унiверсалiсцкi ўцэнтраваная iдэя Беларусi так i не змагла (i не магла i не зможа — тым болей у кантэксце сучасных светаглядных тэндэнцыяў) ахапiць, злагодзiць i жыццедайна дапасаваць да свайго эйдычнага фантома ўсе тыя шматлiкiя дыскурсы рэальнага бытнага, што разгортвалiся ў гэтым логатопе цягам тысячагоддзяў.
Зрэшты, апошняе запытанне было звычайнай рыторыкай. Крызiс iдэi Беларусi навiдавоку, як навiдавоку i спробы пераадолець яго праз замену адной збанкрутаванай логацэнтрычнай ўявы на такую самую, але iншую. Сярод “iншых” сёньня найперш мiжсобку канкуруюць за лiдэрства канцэпты крываў i лiтвiнаў. Малаверагодна, што адзiн з гэтых двух канцэптаў цi нейкi яшчэ трэцi хоць у якой аддаленай перспектыве пераможа хай сабе ўжо i збанкрутаваную iдэю Беларусi ды зойме цэнтрапалеглае месца ў iдэалагемнай кампазiцыi нашага бытнавання. Аднак калi падобнае i здарыцца, то з гэтага вялiкага гармiдару мы будзем мець раўнютка тое самае, што маем i цяпер. Усяго толькi i з’явяцца навiны, што ў той пераможнай кампазiцыi на месцы ўжо звыклых лакальных фiгураў будуць упiсаныя раней занатаваныя адно на маргiналiях альбо тады ўвогуле адсутныя. Бо паводле сваёй логацэнтрычнай сутвы iдэя Крываў (як i Лiтвiнаў) нiчым не рознiцца ад iдэi Беларусi i гэтаксама як апошняя ахоплiвае толькi адно з вымярэнняў дыскурса Беларусi, адсякаючы i марнуючы ўсе шматлiкiя iншыя.
Урэшце трэба прызнаць, што ў сваёй абсалютнай бальшынi ўсе логацэнтрычныя iдэi — неверагодна марнатраўчыя, i я не выключаю, што iхнi сыход з “гiстарычнай арэны” абумоўлены найперш малой эфектыўнасцю i вельмi нiзкiм каэфiцыентам карыснага дзеяння, асаблiва як да найноўшай сiтуацыi, калi тэхналогii адбывання быцця прынамсi iмкнуцца разгортвацца ў накiрунку, так бы мовiць, “безаткiднай вытворчасцi”.
I што з усяго гэтага вынiкае? Ды тое, што як па-добраму, то ўжо пара было б нам неяк пакрысе пераставаць займацца марнатраўствам уласных энэргii i часу. Сэнс не зробленага (паўтаруся) — заставацца не зробленым. I паколькi ў свой час нам не было наканавана выштукаваць для сябе ўсялякiя цэнтрапалеглыя канструкцыi i абстракцыi, у тым лiку i такiя, як, скажам, нацыянальная iдэя i нацыянальная дзяржава, то i не трэба сёння жыць прамiнулым днём, згодна прымаўкi: лепей позна, чым нiколi... Нi халеры не лепей позна, хаця часам i вельмi карцiць, каб у нас ўсё хоць калi было, як у суседзяў было некалi. Тае бяды. Не станем лiшне нурыцца з таго, што ў гiсторыi нашага логатопа адсутнiчае колькi там эпохаў сацыяльнай фармалiзацыi iдэальных унiверсалiяў. Бо, здаецца, праблема палягае зусiм ў iншым, а менавiта ў тым, што i цяпер мы ўсё яшчэ глядзiм на свет праз бельмы унiверсалiсцкiх сiмулякраў i таму не бачым Беларусь як дыскурс шматлiкiх i разнастайных сусветаў, якiя без калецтва кожнага з iх не могуць быць паяднаныя ў нейкую агульнасць нiчым яшчэ, акрамя як дыскурсам Беларусi, мiж iншым, дараваным нам самiм панам Богам.



2. Як запыніць сонца над Беларусьсю



Парыж хутка будзе разбураны
Леанiд Дранько-Майсюк, “Стомленасць Парыжам”

Чаму заможнасць грамадства мерыцца колькасцю кампутараў на душу насельнiкаў, а не колькасцю вячыстых дрэваў, рэсурсамi iнтэлектуальнай iнфармацыi, а не рэсурсамi пiтной вады? Хаця кожнаму зразумела, што для падставовага iснавання чалавека вада i дрэвы — рэчы куды больш iстотныя за iнфармацыю i кампутары...
Чаму спеласць iнтэлекта апазнаецца праз веданне Рыльке i Вiтгенштайна, а не праз веданне спрадвечных песень i показак свайго народу? Хаця не цяжка здагадацца, што спеўны досвед вясковай бабулькi не менш каштоўны для прасветы сутвы быцця, чым кафедральны досвед прафесара...
Чаму велiч нацыi вызначаецца памерамi народаў, апалоненых яе войскамi i яе культурай, а не здольнасцю праз стагоддзi трымаць чужынны палон, упарта чакаючы пары свайго выбаўлення? Хаця ўжо дзьве тысячы гадоў мы жывем у цывiлiзацыi Хрыста, якi агалосiў цярпенне i пакору сярод вышэйшых каштоўнасцяў чалавека...
Падобных “чаму”, як грушаў з дзiчкi, можна натрэсцi безлiч, але нават згаданыя тут у апазiцыi “вада”, “дрэвы”, “рэальная культура”, “цярпенне” i “пакора”, калi з iх выбудаваць адпаведную сiстэму каштоўнасцяў, явяць свету (i нам самiм) Беларусь, як адну з самых заможных краiнаў Еўропы, а беларусаў — як вялiкую еўрапейскую нацыю...
Дык у чым праблема?
Ды ў тым, што нават калi мы праробiм гэтую працу i змайструем тоесную сваiм багаццям сiстэму ацэнак, то анi свет, анi мы самi — нiхто не заўважыць нi нашай велiчы, нi нашай раскошы...
Нiхто (i мы самi) не ўбачыць нас, бо тая карэкцыя зроку, што стагоддзямi фармавала каштоўнасную перспектыву бачання еўрапейскага чалавека, якраз i адбывалася праз высячэнне на паперу лясоў, атручванне мануфактурамi рэкаў, штукаванне спекулятыўных абстракцыяў, зваяванне плямёнаў i народаў... Праз усё тое, чаго ў нас амаль не было i што ў нас лiчы не рабiлася.
Таму натуральна, што сонца гэтак скарэктаваных каштоўнасцяў запынiлася не над намi, а над Парыжам, а мы апынулiся ў яго глыбокiм ценю, дзе марудна сноўдаемся з вечна задранымi да асвечанай гары бародамi, спатыкаемся на кожным кроку i паныла нэндзiм: калi гэта “загляне сонца ў наша вакенца”?
— Дык няўжо нам да скону зябнуць у гэтым золкiм сутоннi, няўжо адсюль няма нiякага выйсця на ясны белы свет? — неяк ращуча запытаўся я сам у сябе.
I сам сабе рашуча адказаў:
— Няма!
— Але ж нешта трэба рабiць.
— Трэба,— пагадзiўся я сам з сабою.
— А што трэба?..
I тут раптам вымавiлася, як выдыхнулася:
— Разбурыць Парыж.

...Тады я адразу i вырашыў, што мушу спехам напiсаць эсэ з назвай Разбурыць Парыж, каб было дзе разгарнуць сваю эўрыстыку ў шыхты лагiчна сашчэпленых сiлагiзмаў i тым самым давесцi ўсiм занураным у паныласць беларусам, што ў нас няма альтэрнатывы: альбо мы разбурым Парыж, альбо Парыж, урэшце рэшт, сваiм цяжкiм ценем спляжыць нас — дашчэнту.
Дарэчы, я люблю Парыж, але... Але Беларусь я люблю болей. I таму калi пытанне паўстала рубам: каму знiкнуць, а каму быць заставацца, то я, натуральна, выбраў Беларусь.
Мэта была вызначаная, са сродкамi таксама асаблiвых праблемаў не прадбачылася: мы маем адно з самых моцных войскаў у Еўропе, а калi ўлiчыць, што наш вялiкi саюзнiк заўсёды гатовы ваяваць дзе заўгодна i з кiм заўгодна (да таго ж ён кагадзе набыў у Чачне мадэрновы досвед бурэння гарадоў), то, ясная рэч, Парыжу ўжо нядоўга заставалася зiхацець у промнях нахабна запыненага iм сонца.
Я нават ведаў, што мы зробiм перадусiм, як толькi руiны Парыжа хоць трохi астынуць... Найперш мы сфармуем калону трактароў “Беларусь” з прычэпамi, насыпем у прычэпы бульбы i выправiм калону да Парыжа, каб засадзiць Элiзейскiя палi беларускай бульбай. Было ў мяне i шмат iншых цiкавых подумак, якiя я збiраўся выкласцi ў тым эсэ, што мусiла папярэднiчаць рэальным дзеям. Але не выклаў, i эсэ не паспеў напiсаць, бо якраз пад той момант даведаўся ад свайго знаёмца, алжырскага габрая з прозвiшчам Дэрыда, што Парыж, вохцi мне, ўжо даўно разбураны i цяпер усе французскiя постмадэрнiсты займаюцца дэканструкцыяй ягоных руiнаў.

Вядома, габраi разумныя i дасведчаныя людзi, але вядома i тое, што цалкам даваць iм веры нiколi нельга. Таму я далiкатна справiўся яшчэ ў iншых вядомых мне французаў (Льётара, Барта, Дэлёза...) наконт лёсу Парыжу i ўсе яны запэўнiлi, што хоць Дэрыда i габрай, аднак гэтым разам ён сказаў самую што нi ёсць чысцюткую праўду i таму нам няма нiякай патрэбы скiдваць на Парыж расейскiя бомбы i садзiць на Элiзейскiх палях беларускую бульбу.
Неўзабаве я трымаў у руках кнiгу Льётара “Перапiсаць сучаснасць”, у якой ён якраз i распавядаў пра гiсторыю бурэння Парыжу i пра таго, хто гэткае змог прарабiць без грукату i пылу, а менавiта — пра Постмадэрн.
Сёння пра збаўцу беларусаў ад прыгнёту Вялiкага еўрапейскага наратыву (сталiцай якога i быў Парыж) усе хоць нешта ды чулi. Але раўнуючы з тым, што зрабiў Постмадэрн дзеля нашай шматпакутнай бацькаўшчыны, якая да гэтага гiбела, упляжаная ў глебу цяжкiм ценем Парыжа (а цяпер пакрысе выпростваецца пад лагодным сонейкам, што вiсiць проста над намi), мы ведаем да прыкрага мала i да таго ж нашае веданьне цьмянае, як замурзанае дымам шкло, праз якое дзецi спрабуюць глядзець на сонца. Таму я, вызвалены ад абавязку агiтаваць беларусаў за iнтэрвенцыю Еўропы, вырашыў скарыстаць лiшак часу на ўслаўленне героя, дзякуючы якому мабыць упершыню ў гiсторыi людства быў дасягнуты парытэт памiж авечкамi i ваўкамi: першыя засталiся цэлымi, а другiя прынамсi не надта галоднымi...
Маё крэмзанне паперы не падаецца мне марным яшчэ i таму, што нават тутэйшыя (i адданыя!) заўзятары Постмадэрна досыць часта блытаюць яго з кiмсьцi iншым цi надаюць яму якасцi, якiх ён не мае. А гэта нам, постмадэрнiстым, не да гонару. Дык не лянуйся, сказаў я сам сабе, i кiнь колькi жменяў святла на ўсё яшчэ скутыя каланiяльнай цемрай розумы...

Вось хаця б, на пачатак, наступны прыклад: постмадэрн у нас чамусьцi ўпарта залiчваюць да авангарду. Але гэта непамыснасць... Авангард усiм цяжарам свайго вектару кiнуты наперад: авангард — авантурны ар’ергард iдэалагемы прагрэсу (як у мастацтве, так i ў светабачаннi наогул), а постмадэрн (калi карыстацца катэгорыямi не ягонага вымеру — а ў абычаёвых гаворках адно такiмi мы i карыстаемся) спрэс “рэгрэсiўны”. Уласна, постмадэрн рэгрэсiўны a priori, ён i паўстаў з усведамлення, што прагрэсiўныя тэндэнцыi, вектарна скiраваныя “уперад”, на разгортванне новых (метафiзiчных, эстэтычных, этычных...) прастораў болей немагчымыя, калi, натуральна, не заплюшчваць вочы на яўлены досведам ХХ стагоддзя скрай iнтэлiгiбельнага патэнцыялу чалавека.
Разам з тым было б недарэчна бачыць у нашым героi антытэзу авангарду, хаця адной з галоўных стратэгiяў постмадэрна i з’яўляецца дэканструкцыя, гэта значыць тое, што дэмантуе сучаснасць як бы у накiрунку мiнуласцi. Аднак постмадэрн не ёсць антытэзай авангарду (як i мадэрну ўвогуле), бо на постмадэрне лiнейна-паслядоўная сiстэма вымярэння скончылася па той простай прычыне, што якраз у гэты момант час раптам спатыкнуўся ды знерухомеў... З чаго атрымаўся несусветны вэрхал, паколькi ўсё, што раней на iм надзейна палягала, скранулася са сваiх месцаў, пападала i пераблыталася. Каб хоць трохi разгрэсцi гэты тыктанiчны сметнiк, замест часу (i у ролi iлюзii часу) падхапiлася дзеiць дэканструкцыя, якая цяпер фармуе рэальнасць не праз будучае, сучаснае цi мiнулае, а праз дэмантаж збуцвелых руiнаў быцця i спантанную гульню ахвочых з фрагментамi паўсюдна разбэрсанага буцвення.
Паводле папярэдняга як быццам выглядае, што постмадэрн — гэта спрэс бурэнне i нiштажэнне... Так, бурэнне, але не спрэс, а толькi стасоўна унiверсалiсцкiх сiмулякраў. А што як да сiтуацыi дыскурсiўных практыкаў — дык нi ў якiм разе i нават зусiм наадварот. Постмадэрн — гэта спроба стварэння з розных лiнейна-пляскатых канструкцыяў (захаваных ад здэвальваванага трохмернага свету з цэнтрапалеглай дамiнантай у сярэдзiне) нелiнейных кампазiцыяў, як патэнцыйна больш багатых для адбывання гульнi ў быццё.
Той, хто надзяляе постмадэрн функцыямi татальнага анiгiлятара, зазвычай тоеснiць яго i з апакалiптычным дэгуманiзатарам — што таксама непамыснасць. Гэта мадэрн (улучна з авангардам) быў “антычалавечай” з’явай, прынамсi, у тым сэнсе, што праз розныя “прагрэсiўныя iдэi” iмкнуўся мадэрнiзаваць чалавека насуперак яго ўласнай патрэбы. Здаецца, мадэрн заняпаў так i не паспеўшы зразумець, што ў чалавека няма iншай “iдэi”, акрамя як абсалютна бесперспектыўна быць заўсёды аднолькава чалавекам i аднолькава заставацца сам-насам ў сiтуацыi наўзбоч альбо пасля ўсяго, што хоць калi адбывалася з iм раней цi адбываецца цяпер.

Постмадэрн — гэта сум на тэму вяртання туды, дзе ўсё ўжо ёсць як сiтуацыя пасля: пасля гiсторыi, культуры, рэлiгii, iдэалогii, чалавека... пасля усяго, што адбылося.
Аднак ва ўсялякую пару адбывання чалавекам быцця заўсёды нешта адбывалася ў сваiм канцавым значэннi, адбывалася як завершвалася. Мiж тым нiхто i нiколi раней не фармуляваў як быццам такое ж самае “пасля” ў значэннях, тоесных постмадэрну. Прычына тут, бадай, у тым, што раней кожная сiтуацыя “пасля” таго, што адбылося, мела свой антонiм, якi паралельна i адначасна фармуляваў гэтую сiтуацыю, як сiтуацыю “перад” тым, што адбудзецца (адзiнае выключэнне — апакалiпсiс, праўда, i ў выпадку з апакалiпсiсам мы маем хутчэй сiтуацыю татальнага “канца”, а не сiтуацыю “пасля канца”). У гэтым прынцыповая рознiца памiж усiмi ранейшымi “пасля” i “пасля” постмадэрновай пары.
Але чаму менавiта цяпер сфармавалася i нават сярод аптымiстых наўсцяж запанавала разуменне, што ўсё ўжо “пасля” i нiчога “перад”, што ўсё ўжо было i нiчога больш не будзе, хаця жыццё доўжыцца, яно як нiколi раней насычанае iдэямi, падзеямi, праектамi, катастрофамi?
Верагодна, адказаў на гэтае запытанне шмат, але я ведаю толькi адзiн з iх...

Час — гэта Вялiкая Iдэалагема (а не мера злiчэння дынамiкi бытнага цi нешта яшчэ). Цягам апошняй эры ў гэтай Вялiкай Iдэалагеме дамiнуючай была канцэпцыя руху наперад, iншымi словамi — прагрэса, што абапiралася на двухскладовую структуру часу, якую фармавалi iдэалогiя i храналогiя.
Iдэалогiя — гэта пераважна “перад” (скажам, “светлым будучым”), хаця фармальна вектар спадзяванняў мог быць завернуты i ў адваротным кiрунку (“залаты век”).
Храналогiя — гэта пераважна “пасля”; гэта рахункаванне мэтавых спадзяванняў у iдэалагiчна адсарбаваных лiчбах, фактах i падзеях.
З якога боку не падступiся, але потым усё роўна давядзецца пагадзiцца, што ва ўсю “гiстарычную” пару бытнавання чалавека час найперш прыдаваўся ў якасцi iнструмента Iдэалогii (урэшце, спачатку ён i быў паклiканы аб’явiцца выключна з iдэалагiчных патрэбаў, а непасрэдна храналагiчную ролю прыдбаў сабе потым, значна пазней). Але ў ХХ стагоддзi Iдэалогiя патрапiла ў сiтуацыю жорсткага крызiса, скуль, нягледзячы на ўсе вымогi, так наноў i не вылузнулася ў кшталт канцэптуальнай з’явы камунiкатыўна адкрытай цывiлiзацыi (цяпер, згорнутая ў лакальныя ды маргiнальных вымеры, яна пакрысе гiбее, чакаючы скону).
З гэтага татальнага крызiсу Iдэалогii час застаўся без свайго базавага апiрышча, а значыць i без хоць якой уцямнай перспектывы. Ён яшчэ сяк-так трымаецца на раней сфармаванай храналагiчнай iнэрцыi, але ягонае рушэнне ўперад ужо выглядае як абыякавае падзенне ў нiкуды.
I што мы з гэтага маем? А тое, што эпоха постмадэрна, у адрозненне ад папярэднiх эпохаў, не можа дадаць да скрушнага “пасля ўсяго” аптымiстычны антонiм “перад чымсьцi iншым”, бо “перад”, як i ўсялякi вектар руху, магчымы толькi пры ўмове мэтавага забеспячэння iдэалагiчна актыўным (а не храналагiчна пасiўным, як гэта ёсць цяпер) часам.
Адным словам, разам са стратай Iдэалогii мы страцiлi i час, як магчымасць апынуцца “перад” нечым прынцыпова новым ад таго, што ўжо было. Адсюль чалавеку надалей толькi i застаецца ўсюды i заўсёды апынацца ў сiтуацыi “пасля” усяго.

Дарэчы, я тут неабачлiва прамiнуў адзiн iстотны момант, якi нельга пакiнуць па-за увагай ў звязку з праблемай крызiса i змарнення Iдэалогii. А ўласна, з чаго гэта яна знямоглася? Як нi дзiўна, але адказ, прынамсi яго ладная частка, палягае на вiдавоку: цягам Новай пары Iдэалогiя прайграла ў канкурэнтнай барацьбе Тэхналогii. Усе апошнiя эпохi Тэхналогiя актыўна мадэрнiзавалася i разгортвалася ў накiрунку да чалавека — i не толькi элiтарнага, але i масавага. Лiтаральна штогод, i ў дынамiчнай прагрэсii, яна дадавала нешта новае да ўтульнасцi i зручнасцi чалавечага бытавання. Прынцыпы i механiзмы, праз якiя Тэхналогiя з усё большай мерай грунтоўнасцi i якасцi забяспечвала чалавека iснаваннем, настолькi пераўзыходзiлi магчымасцi Iдэалогii, што лёс апошняй ўжо быў прадвырашаны даўно, i толькi назапашаны ў тысячагоддзях неверагодна магутны патэнцыял дазволiў ёй iнерцыйна пратрымацца да нашых дзён.
Нельга сказаць, што Iдэалогiя зусiм не супрацiўлялася тэхналагiчнаму нашэсцю, што яна без барацьбы скарылася скрушнаму лёсу... Рэнесанс, Рэфармацыя i Контррэфармацыя, Асветнiцтва, Камунiзм — усё гэта яе вялiкiя войны з Тэхналогiяй, у якiх яна спрабавала перамагчы ворага ягонай жа зброяй — сацыяльнасцю. Зброя была ладнай, але здабытыя гэткiм чынам перамогi мацавалi не Iдэалогiю, а ейнага ворага — Тэхналогiю...
I калi Iдэалогiя знямоглася да рэшты, тады i паўстаў Постмадэрн як першая, калi можна так сказаць, iдэалогiя без iдэалогii. Пры ўсёй таўталагiчнасцi гэтага выслоўя, яно мне падаецца досыць дакладным, бо нягледзячы на прынцыповую антыiдэалагiчнасць постмадэрна, ён, па вялiкаму рахунку, спраўдзiў самыя патаемныя iдэалагемныя спадзевы ўсiх пакрыўджаных цэнтрапалеглым лёсам, паколькi ў адначассе разбурыў маналiтную iерархiю духоўнай арыстакратыi, якая цягам тысячагоддзяў манапольна фармавала “пад сябе” ўсю сiстэму каштоўнасцяў.

У пэўным сэнсе постмадэрн — гэта светаглядная рэвалюцыя пралетарыяў духа. Ён не толькi зруйнаваў усе замкi i палацы iнтэлектуальных магнатаў мiнуўшчыны, але, што куды больш iстотна, увогуле скасаваў рознiцу памiж вялiкiм i малым, памiж Гамерам i Гiлевiчам, Парыжам i Нясвiжам, Джамалунгмай i Лысай гарой, Атлантычным акiянам i калюжынай узбоч майго кроку...
Усё, што з’яўляецца як бытнае, аднолькава значнае памiж сабой, раўнуючы з нябытным... Гэтая iдэальная адзiнка (ёсць у наяўнасцi) вымярэння кожнага прысутнага ў бытным была згамаваная паўставаннем логацэнтрычных iдэалагемаў, якiя i абумовiлi феномен вектарна скiраванага часу i тым самым сфармавалi найбольш дыскрымiнацыйную з катэгорыяў — “вялiкае”. Механiзм паўставання хоць якога “вялiкага” якраз i палягаў на сiмуляцыi руху ўперад, бо нiшто не з’яўляецца адразу “вялiкiм”, такiм яно становiцца ў дынамiчным разгортваннi самога сябе адносна пэўнай iдэалагемнай перспектывы. У сiтуацыi адсутнасцi гэтай перспектывы i, адпаведна, знерухомленасцi часу, ужо нiшто не ёсць нi малым нi вялiкiм. Але адсюль зусiм не вынiкае, што постмадэрн татальна адмаўляецца ад катэгорыi меры — ён толькi прынцыпова мяняе яе каардынаты: на месца бiнарнай апазiцыi “вялiкае” — “малое” постмадэрн прапаноўвае апазiцыю “актуальнае” — “не-актуальнае”. Такiм чынам, паводле постмадэрна, быццё — гэта перманентная пульсацыя актуальных феноменаў быцця, дзе у якасцi актуальных феноменаў могуць выступаць самыя малыя велiчынi, калi карыстацца вымерам логацэнтрычных пазнакаў i ацэнак. Бо у постмадэрне iстотны найперш сам высверк актуальнасцi, а не яе параметры, як гэта было ў сiстэмах статычных iерархiяў, дзе ад памераў падзеi залежала яе месца i час прысутнасцi ў актыўным архiве быцця.
Безумоўна, значнасць актуальнасцi ў пэўнай меры таксама залежыць ад уласных параметраў, але паколькi актуальнасць не замацаваная нi ў часе нi ў прасторы, то яе дамiнаванне доўжыцца толькi да высверка новай актуальнасцi, якая заслонiць папярэднiцу, незалежна ад памераў як першай так i другой.

Актуальнае (а не вялiкае цi малое) у якасцi базавай адзiнкi вымярэння бытнага цалкам перайначвае карцiну свету, робiць непатрэбнымi ўсе старыя мапы (засмечаныя, як шыбы мушыным экскрэментам, кропкамi розных сталiцаў) i статычныя падручнiкi па гiсторыi ды культуры, у якiх размаiтыя феномены i падзеi несупынна рухомага мiнулага выкладзеныя адпаведна карпаратыўных мэтаў iнтэлектуальных магнатаў.
Постмадэрновая карцiна свету — гэта стос белых аркушаў паперы, на якiх кожны пад уласны густ i наяўную пажаду раз пораз накрэслiвае ўсё iншыя контуры быцця. Але нi фiгуры гэтых контураў, нi тое, што мы малюем у сярэдзiне (Белую цi Эйфелеву вежу) — нiшто тут не мае iстотнага значэння. Iстотным для ўсiх гэтых маляванак ёсць адно тое, што ўсе яны пазбаўленыя перспектывы (здаецца, так бачаць i малююць свет дзецi).
Нарэшце чалавек, якому спрадвеку было наканавана абсалютна бесперспектыўна заставацца ў сiтуацыi самога сябе, выбаўлены постмадэрнам ад прымусовага пошуку далягляду ў прасторы, часе i сэнсе свайго iснавання, а калi казаць папросту i груба, то нарэшце чалавек апынуўся свабодным ад iдэалогii пракаветнага дурноцця — аптымiзму. Цяпер, вольны, ён можа быць тым, кiм ёсць — самотным, як сонца...

I яшчэ вось пра што (патрэбнае не столькi дзеля самога сябе, колькi дзеля таго, каб вярнуць чытача на пачатак гаворкi i тым заканцаваць тэкст)...
Постмадэрн, скасаваўшы дыскрымiнацыйную рознiцу памiж “вялiкiм” i “малым” i ўшанаваўшы ўсё прысутнае ў бытным аднолькава роўнай мерай “ёсць у наяўным”, тымсамым вырашыў i адвечную праблему “гiстарычна” абумоўленага аўтсайдэрства беларусаў у цывілізацыйным рушэнні еўрапейскіх народаў, ад чаго нас у цэнтрапалеглых iдэалагемных кампазiцыях ужо нiколi не пазбавiў бы нi ўдалы збег гiстарычных абставiнаў нi ўласныя ахвярныя i нават змагарныя вымогi. Апынуўшыся ў сiтуацыi панавання актуалiяў i аднолькава з усiмi ўганараваныя сiмулякрам “ёсць”, мы больш не маем патрэбы ў мары пра “пачэсны пасад мiж народамi”, як i ў жаданнi разбурыць Парыж, каб вылузнуцца з-пад яго даўжэзнага ценю ды акрыяць у промнях жывога сонца ўласнай вартасцi — мы ўсё гэта цяпер ужо маем з ласкi Постмадэрна.

Таму болей не пытайцеся ў мяне: “Як запынiць сонца над Беларуссю?”



Узята з "BelIntellectuals.com - Акудовіч, Валянцін "Разбурыць Парыж"

[goward]

Но а теперь Вадим что-нибудь более конкретное по заданной теме.

Нацыянальныя пытанні
Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый»

У зборнік уключаны даклады пра фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, прачытаныя на ІІІ Міжнародным кангрэсе беларусістаў. Разглядаюцца пытанні этнагенезу, самабытнасці, стэрэатыпаў, менталітэту, дзяржаўнасці, міждзяржаўных адносін. У асобны раздзел выдзелены матэрыялы пра нацыянальныя супольнасці Беларусі. Кніга разлічана на гісторыкаў, філосафаў, палітолагаў, сацыёлагаў, а таксама на шырокія колы чытачоў.
Агульныя пытанні: этнагенез, самабытнасць, стэрэатып, ментальнасць

Нацыянальная самасвядомасць у гістарычным развіцці

Дзяржаўнасць, міждзяржаўныя адносіны

Нацыянальныя супольнасці Беларусі

Коратка пра аўтараў

Змест

Уся кніга ў фармаце PDF.

Ссылка :

http://kamunikat.net.iig.pl/1735.html

[Art]

Art:

ВАДИМ вы кто по образованию историк или политолог? Почему бы вам
не писать статьи в Народную Волю Нашу Ниву и т.д. или вообще написать книгу?

Дзякуй Вадзім што прынялі маю параду.
Вось то ,што вам патрэбна:
Павал Севярынец "Нацыянальная ідэя.Фэнаменалёгія Беларусі"
Гнігу можна набыць ва управе БНФ Варвашэні(Машэрава)8,так сама яна вісіць на сайце Маладога Фронту: www.mfront.net

[timax]

Антрополёгічны тып крывіцкі

Паўстаўшы ізь зьліцьця часьці Славян із часьцяй Балтаў, Крывічы тым самым стварылі апрычоны антрополёгічны тып, апрычоную славянска-балтыцкую ці — накш — крывіцкую расу. Раса гэтая — чыста арыйская, бо Славяне й Балты былі чыстыя Арыйцы. Крывіцкая мова ёсьць аднэй з моваў славянскіх, у каторай адно крышку захавалася элемэнту балтыцкага. Затое мноства балтыцкіх словаў захавалася ў географічных наэовах крывіцкіх, а ня мала і ў крывіцкіх назовах асабовых (прозьвішчах), ведама, побач іа назовамі паходжаньня славянска-крывіцкага.

3 усіх народаў, гукаючых славянскімі мовамі, толькі адны Крывічы або Беларусы маюць у народным мастацтве геомэтрызм, гота значыцца, што орнамэнт складаецца зь геомэтрычных хвігураў (крыжыкаў, трыкутнікаў, рубчыкаў, зубчыкаў, грабелькаў, грэбенчыкаў, аконцаў, студні і іншага злучэньня розных ліняў). Гэткія хвігуры маем на паясох, ручнікох, абрусох, наагул розных тканінах, ды на кераміццы. Такі-ж геомэтрызм ёсьцека ў ныродным мастацтве народаў балтыцкіх. Ведама, у народным мастацтве адбіваецца псыхіка народаў.

Псыхічны тып Крывіча паказуе на зьліцьцё ў ім псыхічнага тыпу Славнніна з тыпам Балта. Крывіч кемны, быстры, борзда орынтуецца, вельмі здольны да вышшых перажываньнеў душэўных, ён лёгка працінаецца абстрактнымі ідэямі, лёгка захапляецца поэзіяй і мастацтвам, наагул ён даволі пачуцьцёвы і не матарыялісты, — гэта ўсе рысы славянскія. А, з другога боку, натура Крывіча глыбокая, трывалая, узьдзержлівая, ён станаўкі, упорысты і вельмі адпорны на ўсялякі ўціск, даволі скрытны, ня лёгка праяўляецца (трэба э Крывічом доўга пажыць, каб ято пазнаць), — гэта рысы тыпу балтыцкага. Крывіч ня ўспыхавае й ня выбухае, на'т ня борзда загараецца, але ўгарэўшыся гарыць доўга, гарыць усярэдзіне, на'т тады, калі знадворку здаецца згаслым. На вайне Крывіч спакойна-адважны. Можна сказаць, што ў крывіцкім тыпе зьліліся лепшыя рысы абедзьвіх галінаў арыйскіх — славянскай і балтыцкай.

Ян Станкевіч. Гыстарычныя творы.

Прабачце за памылкі.