Модераторы: goward, Vadim Deruzhinsky, Andrey Ladyzhenko
1. Ці паўплывала паўстанне на фармаванне беларускай нацыі і дзяржаўнасці?
З фота Ахіла Банольдзі 1863 года на нас глядзіць суровы, рашучы, здаровы белавежскі чалавек.
Віктар Хурсік: Трэба разумець, што Каліноўскі як выказнік мараў беларускага народа, з’явіўся ў савецкай гістарыяграфіі. Насамрэч, у 1863 годзе ніякай гаворкі пра Беларусь і беларускую нацыю не было і гэта падкрэслівалі самі памешчыкі. Яны запісвалі сябе палякамі, а сяляне -- тутэйшымі. У той час у беларусаў не было нацыянальнасці. Таму нельга казаць, што паўстанне Каліноўскага заклала нейкі падмурак дзяржаўнасці альбо, прынамсі, яго аднаўлення. Гэта было не так.
Алесь Смалянчук: Сапраўды, Каліноўскі, які нарадзіўся ў першай палове ХІХ стагоддзя, не мог змагацца за беларускую нацыянальную ідэю, бо беларускага нацыянальнага руху ў разуменні ХХ ст. тады не існавала. Як не існавала ўкраінскага і літоўскага нацыянальных рухаў — яны толькі ўзнікалі. Эпоха нацыяналізму толькі распачыналася. Але Каліноўскі з ягонай беларускай мовай "Мужыцкай праўды" і "Лістоў з-пад шыбеніцы", з апантанасцю лёсам Літвы-Беларусі, што выклікала канфлікты з варшаўскім кіраўніцтвам, стаяў ля вытокаў беларускай ідэі. У палітычнай традыцыі ён быў адным з апошніх "ліцвінаў" і адным з першых беларусаў.
Каліноўскі мог не ўсведамляць сябе беларускім нацыянальным дзеячам, проста таму што тады яшчэ ніхто не мысліў сябе беларусам — нават тыя, хто разумелі сваю адрознасць і ад палякаў, і ад расейцаў. Тады саманазва яшчэ не замацавалася. Але ж мы мяркуем пра постаць, ацэньваючы яго дзеянні і той след, які ён пакінуў. Постаць Каліноўскага, яго вобраз у мастацтве, музыцы, літаратуры, традыцыя змагання, закладзеная ім, адыгралі вялізную ролю падчас фармавання нацыянальнага руху ХХ стагоддзя.
Можна сказаць, што беларускім нацыянальным героем Каліноўскі стаў пасля смерці. (Згадаем: у 2006 годзе, падчас пратэстаў у часе прэзідэнцкіх выбараў, удзельнікі намётавага лагера называлі Кастрычніцкую Плошчай Каліноўскага.)
2. Ці можна Каліноўскага параўноўваць з бальшавікамі?
Віктар Хурсік: Каліноўскі быў сацыял-дэмакратам. У яго не было нацыянальнай ідэі. Дарэмна, што зараз яго імкнуцца прадставіць нацыянальным героем Беларусі. Ён быў такім жа героем, як і рэвалюцыянеры 1917 года.
Алесь Смалянчук: Называць Каліноўскага сацыял-дэмакратам, параўноўваць з бальшавікамі — поўная лухта. Хурсік тут не ўлічвае сітуацыі, разважае як чалавек ХХІ стагоддзя, які прачытаў некалькі кніжак пра рэвалюцыйны рух. Бальшавікі дзейнічалі ва ўмовах нацыянальнага Адраджэння многіх прыгнечаных імперыяй народаў. Нацыяналістаў успрымалі як ідэйных канкурэнтаў і праціўнікаў дактрыны "сусветнай рэвалюцыі".
Каліноўскі ж, яшчэ раз падкрэслю, жыў у іншы час. Але ён ужо адчуваў набліжэнне эпохі нацыяналізмаў і сам гэтаму спрыяў.
3. Ці многа было паўстанцаў?
Віктар Хурсік: Сілам, якія падаўлялі паўстанне, было выгадна, каб гэтых паўстанцаў на паперы было больш. Яны маглі накладаць кантрыбуцыі на маёнткі, рэквізаваць маёмасць, нажываліся на гэтым, і гэты клубок каціўся ажно да 1869 года. Лічбу 77 тысяч я б паставіў пад сумнеў.
Алесь Смалянчук: На маю думку, удзельнікаў паўстання было нашмат больш за 77 тысяч. Бо каго можна лічыць удзельнікамі? Толькі тых, хто са зброяй сышлі ў лясы? А як жа тыя, хто дапамагаў — інфармацыяй, прадуктамі, лекамі? Як жа тыя, хто, нягледзячы на жорсткія пакаранні, насілі жалобу па загінуўшым, тыя, хто запальваў знічы на магілах загінуўшых паўстанцаў?
Для гэтага трэба была вялікая смеласць, бо пакаранні былі жорсткія: улада мела права высылаць людзей у Сібір у адміністратыўным парадку — без суда.
4. Як ставіліся да паўстанцаў сяляне?
Хурсік: У Польшчы сяляне ў большасці не здраджвалі сваім памешчыкам. Расейская ўлада, якая прыйшла падаўляць паўстанне, звярнулася да іх і папрасіла: "Скажыце, каго вы больш ненавідзіце. Выкажце свае крыўды і мы іх усіх павяжам". Польскі селянін не здаваў свайго памешчыка. У Беларусі было інакш. Калі ўлады звярнуліся да сялян, то яны са шчырай душой пачалі здаваць сваіх памешчыкаў. Добраахвотнікі, якіх паклікаў урад для затрымання паўстанцаў, у Беларусі вызначаліся вялікай колькасьцю спайманых. І потым яны былі дастойна ўшанаваныя расейскім урадам.
Алесь Смалянчук: У Гродзенскай і Віленскай губернях каля 17% сялянаў узяло ўдзел у паўстанні. Гэтая лічба ёсць у падручніках. І гэта вялізная лічба, нашмат большая, чым па Польшчы. Не выключана, што такая сялянская падтрымка была дасягнутая, дзякуючы якраз "Мужыцкай праўдзе" і наогул дзейнасці Каліноўскага.
Кажучы, што "сяляне выдавалі паноў", трэба звяртаць увагу на тагачасны сацыяльна-палітычны кантэкст. Сацыяльныя адносіны ў вёсцы былі даволі напружанымі. Дарэчы, гэта добра перадаў у сваіх успамінах Адам Багдановіч. Часцяком сяляне з нянавісцю глядзелі на паноў і г.зв. "падпанкаў". У 1861 годзе царскі ўрад адмяніў прыгон. Гэта быў вялікі не толькі сацыяльна-эканамічны, але і палітычны праект расейскага царызму. Між іншым ён меў прапагандысцкія мэты: паказаць сялянам, што цар — іх галоўны заступнік. Тое, што сяляне ўвогуле далучаліся да паўстання, можна лічыць поспехам паўстання.
Зазначу, што пад уплывам паўстання ўлады ўжо 1 траўня 1863 г. адмяняюць "часоваабавязанае становішча" і стымулююць выкуп памешчыцкай зямлі, даючы сялянам крэдыты. Трэба было выбіраць паміж атрыманнем зямлі, што гарантавала бязбеднае існаванне, і паўстанцамі, якія змагаліся супраць усёй Імперыі. Выбар большасці сялянаў, у т.л. і польскіх (!) сялянаў, быў відавочным.
5. Ці можна раўняць Каліноўскага і Мураўёва?
Віктар Хурсік: Былі словы ў "Мужыцкай праўдзе": "біць, каб рука не дрыжэла над рукой шляхецкага дзіцяці" [Відаць, маецца на ўвазе прыпісваны Каліноўскаму выраз: "Паўстанне мае быць чыста народным — шляхта, паколькi з намi не пойдзе, няхай гiне — тады сялянская сякера не павiнна спынiцца нават над калыскай шляхецкага дзiцяцi!" -- НН]. На Наваградчыне, напрыклад, вешалі тых, хто не падтрымліваў сялян. [Відаць, маюцца на ўвазе сяляне-паўстанцы -- НН]. Разумееце, сяляне балі цёмнай неадукаванай масай. Да яе было проста звярнуцца й сказаць, што ва ўсім вінаватыя памешчыкі. Так рабіў Каліноўскі, так рабіў і Мураўёў.
Смалянчук: Падобныя выказванні недасведчанай асобы выклікаюць толькі абурэнне. Словы, якія прывёў Хурсік, узятыя з успамінаў аднаго з ідэйных апанентаў Каліноўскага. У "Мужыцкай праўдзе" нічога падобнага не было і не магло быць.
Пры ўсіх рэзкіх заявах супраць здраднікаў (з усіх станаў!) і нават мянушцы "дыктатара Літвы" не Каліноўскі, а Мураўёў і ягоныя прыспешнікі развязалі сапраўдны тэрор.
Не хачу апраўдваць і паўстанцаў, ад рук якіх таксама гінулі цывільныя людзі, але ж трэба разумець, што на самой справе ў Беларусі і Літве адбывалася амаль што грамадзянская вайна. Урадавай хлусні, што нібыта паны паўсталі, каб вярнуць прыгон, супрацьстаяла ідэя "мужыцкай праўды" Каліноўскага і ягоных паплечнікаў…
Апошнім часам пачынаюць абяляць Мураўёва: маўляў, дзякуючы яго дбанням прыгон у заходніх губернях быў адменены хутчэй, чым у цэнтральнай Расіі. На самой справе, толькі паўстанне прымусіла расейкіх чыноўнікаў пайсці на гэты крок!
Чытаючы ўспаміны і архіўныя дакументы, выразна бачыш, што Мураўёў для пераважнай часткі грамадскасці быў і застаўся "вешальнікам". Дзіўна і абуральна, што ў Беларусі знаходзяцца "спецыялісты", якія раўняюць яго з Каліноўскім.
150 гадоў назад, у ноч на 23 студзеня 1863 года, успыхнула паўстанне супраць Расіі.
У Беларусі яго ўзначаліў яго народжаны каля Белавежскай пушчы Канстанцін Каліноўскі. Правадыр Паўстання 1863-га пайшоў на верную смерць, але стаў нацыянальнай легендай, піша «Наша Ніва».
Нас аддзяляе ад яго 150 гадоў — не такая і вялікая часавая адлегласць. Каб лёс і гісторыя склаліся іначай, Каліноўскі, народжаны ў 1838-м, мог бы дажыць да незалежнасці Беларусі. Мо і доля Беларускай Народнай Рэспублікі была б інакшай, каб у 1918-м на чале яе стаў патрыярх вызвольнага руху, жывая легенда — 80-гадовы Начальнік паўстання.
Каліноўскі — унікальная асоба. Ён быў ваяром і інтэлектуалам, ваяром-інтэлектуалам. Ягоная «Мужыцкая праўда» была першай, ашаламляльнай на той час спробай рабіць перыядычнае выданне па-беларуску.
Рэакцыя царскіх уладаў на паўстанне стварыла перадумовы для развіцця беларускага нацыяналізму.
Легенда Каліноўскага жыве. Імем Каліноўскага назвала Кастрычніцкую плошчу моладзь у часе пратэстаў пасля прэзідэнцкіх выбараў 2006-га. Хлопцы робяць татуіроўкі з партрэтам «Кастанціна Вікенція». Чаму? Паспрабуем разабрацца.
Чаму паўстанне Каліноўскага так актуальна ўспрымаецца сёння і выклікае жывыя дыскусіі? Адказвае філосаф Валер Булгакаў.
- Ці адыграла паўстанне 1863 года нейкую ролю ва ўзнікненні беларускага руху?
- Паўстанне вяло да крышталізацыі беларускага руху. Выкліканы ім палітычны выбух нарадзіў беларускі нацыяналізм. Каліноўскі не быў яго родапачынальнікам, але праз свае рэвалюцыйныя пракламацыі ён заклаў новы тып грамадскай актыўнасці.
- Што маецца на ўвазе?
- Каліноўскі сваёй «Мужыцкай праўдай» прадвызначыў пэўныя мадэлі працы з грамадствам у варунках палітычнай несвабоды. Ён паказаў, што нават у самых змрочных умовах важна даходзіць да самага простага чалавека, а не замыкацца на «высокіх», «элітарных» асяроддзях.
У гэтым сэнсе Каліноўскі — цалкам сучасны дзеяч, які цудоўна разумеў, што барацьба за свабоду і дэмакратыю не можа быць кулуарнай.
- Так, у паўстанні Каліноўскага браў удзел малады Францішак Багушэвіч, пасля выдатны паэт, адвакат і аўтар знакамітага «Не выракайцеся ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі». А ці змянілася пасля паўстання палітыка царызму адносна беларусаў?
- Паўстанне выклікала рост цікавасці да Беларусі, якая стала адным з тэатраў баявых дзеянняў, а таксама пастаўшчыком вайсковай сілы.
Пасля паўстання Беларусь стала ўспрымацца так, як мы разумеем яе цяпер: як вялізная краіна, ад Чарнігава і да Берасця, ад Беластока і да Смаленска, ад Дзвінска і да Пінска, населеная этнічнымі беларусамі, якія гавораць па-беларуску.
Прычым гісторыя распарадзілася так, што да выпрацоўкі новага, этнічнага разумення беларускасці прыклалі руку ідэалагічныя супернікі Каліноўскага — тагачасныя «заходнерусісты» на чале з Міхалам Каяловічам — у адказ на ідэі паўстання.
Паўстанне выклікала надзвычайную палітызыцыю і радыкалізацыю тагачаснага інтэлектуальнага асяроддзя.
Каб нічога такога падобнага ніколі не паўтарылася, імперскія ідэолагі імкнуліся разбурыць палітычнае і культурнае адзінства краёвай эліты даўнейшай Рэчы Паспалітай этнічнымі аргументамі.
Тагачасная расійская навука зрабіла ўсё, каб польскасць, якая грунтавалася на шырокіх грамадзянскіх падмурках, разумелася толькі ў вузкім этнічным сэнсе. Для палякаў гэта варажыла катастрофу: яшчэ нядаўна Віцебск і нават Смаленск успрымаліся як польскія гарады, а цяпер выяўлялася, што рускія (украінскія або беларускія) вёскі знаходзіліся за 70—100 кіламетраў ад Варшавы.
- У гэтым сэнсе «палітычнымі палякамі» былі і ўсе тагачасныя насельнікі беларускіх ды ўкраінскіх земляў?
- Калі гаворка пра каталіцкую і ўніяцкую эліту, то безумоўна так. У праваслаўных беларусаў полькасць нішчылася хутчэй, але формула «праваслаўны паляк» ні ў якім разе не вынаходка сацыялістычнай Польшчы. Падчас вайны 1812 праваслаўная эліта Магілёва станавілася на французскі бок і марыла аб адасабленні ад Расіі. У цэнтры краіны гэты дух захоўваўся і праз 50 гадоў: у 1850-я мінскіх гімназістаў ссылалі ў салдаты за дэманстрацыйнае падкрэсліванне сваёй польскасці.
- Выходзіць, паўстанне — паваротная падзея ў гісторыі беларускай нацыі і дзяржаўнасці. Рэакцыя царскіх уладаў на паўстанне стварыла перадумовы для развіцця беларускага нацыяналізму. Улады ў адказ на паўстанне сталі змагацца з «духам польскасці» і «перажыткамі літоўскасці», у выніку беларусы зразумелі, што яны на самой справе адрозніваюцца і ад палякаў і ад расейцаў. Да таго ж, расійскія ўлады пагадзіліся з назвай «Беларусь» для нашых зямель ізноў жа, каб яна выціснула старую, «небяспечную» назву «Літва». І тая назва «Беларусь» прыжылася. Калі б не паўстанне, то і назва «Беларусь» магла б не замацавацца, і асяроддзе не радыкалізавалася. Вось такія парадаксальныя наступствы часам маюць гістарычныя падзеі... Цікава, што савецкая гістарычная канцэпцыя таксама падавала Каліноўскага як героя.
- Савецкая палітыка гістарычнай памяці была супярэчлівай і надзвычай хлуслівай. Каліноўскаму «пашчасціла», бо ён быў паўстанцам, а ў выніку ўзброенага паўстання самі бальшавікі захапілі ўладу.
Таму неўзабаве пасля кастрычніцкай рэвалюцыі, у 1920-я, яму было адведзена пэўнае месца ў нацыянальным пантэоне Савецкай Беларусі — у якасці героя другога ці хутчэй трэцяга плана. З яго імем была звязаная пэўная індустрыя — вуліцы Каліноўскага, партрэты, літаратурныя творы. Прычым залічэнне ў пантэон было б ужо немагчымае ў 1930-я або 1940-я гады праз унутраную трансфармацыю савецкай сістэмы. На шчасце, традыцыя была закладзена раней і заскарузлая савецкая сістэма ўжо не знайшла ў сабе сіл выкрасліць Каліноўскага з афіцыйнага канону памяці.
Палітыка памяці ў цяперашняй Беларусі падобная да савецкай. Праўда, афіцыйны дыскурс цяпер усхваляе не рэвалюцыйныя паўстанні, а рэчы цалкам супрацьлеглыя — стабільнасць і палітычную пераемнасць.
Таму некаторыя сённяшнія ідэолагі топчуць нагамі Каліноўскага. «Конечно, праздновать тут нечего, поскольку этот экстремистский боевой листок [«Мужыцкая праўда»], издававшийся группой польских радикалов, не делает чести ни нашей литературе, ни публицистике», — піша галоўны рэдактар часопіса Адміністрацыі прэзідэнта «Беларуская думка» Вадзім Гігін.
- Дзеля чаго гэта робіцца?
- Нацыянальная памяць прэпаруецца і ачышчаецца ад усіх персанажаў з духам мяцежнасці, паўстанцкай рамантыкі. Ствараецца прарасійская версія беларускай гісторыі, яе героі па вызначэнні не могуць процістаяць уладзе, пагатоў са зброяй у руках. Сімптаматычна, што адзінай дзяржаўнай узнагародай, якую Лукашэнка скасаваў за час свайго кіравання, быў ордэн Каліноўскага.
Самыя вядомыя выказванні Каліноўскага:
- Не народ для ўрада, а ўрад для народа.
- Дык сейце ж, дзецюкі, як прыйдзе пара, поўнаю рукою — не шкадуйце працы,— каб і мужык быў чалавекам вольным, як ёсць на цалюткім свеце.
- У нас, дзецюкі, суды — гэта воўчая яма, дзе не разбіраюць, ці за табой праўда, ці не. Бяспекі ніякай няма, хто дужэйшы, той і глуміць; а войска то не для таго трымаюць, каб аберагаці кожнага ад злых людзей, а для таго, каб не пазволіць народу і застагнаць, калі пазнае сваю няволю, калі згледзіцца, што дзяруць з яго над сілы.
(З «Мужыцкай праўды», якая выдавалася паўстанцамі ў лясах)
- З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і можа раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — але не жаль згінуць за тваю праўду.
Прымі, народзе, па шчырасці маё слова прадсмертнае, бо яно як з таго свету толькі для дабра твайго напісана.
Няма ж, браткі, большага шчасця на гэтым свеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку. Тады ён толькі можа жыць у багацці, праўдзе, тады ён толькі, памаліўшыся Богу, заслужыць неба, калі збагаціць навукай розум, разаўе сэрца і радню цэлую сэрцам палюбіць. Але як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзівая з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога не будзе, не будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, але на пагібель нашу.
Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тады толькі зажывеш шчасліва, калі над табою Маскаля ўжэ не будзе.
Твой слуга Яська-гаспадар з-пад Вільні.
4. Из указаний к Указу Екатерины 2-ой 1793 года по «Новым землям Литовским»: «...Великое княжество Литовское впредь именовать только Белой Русью, а народ ее белорусами, чем на века привяжем ее к России. Замирить Белую Русь военной силой невозможно. Эту миссию мы возложим на русского чиновника, русского учителя, русского попа. Именно они отнимут у белорусов не только их язык, но и саму память про самих себя... ».
psv-777 писал(а):4. Из указаний к Указу Екатерины 2-ой 1793 года по «Новым землям Литовским»: «...Великое княжество Литовское впредь именовать только Белой Русью, а народ ее белорусами, чем на века привяжем ее к России. Замирить Белую Русь военной силой невозможно. Эту миссию мы возложим на русского чиновника, русского учителя, русского попа. Именно они отнимут у белорусов не только их язык, но и саму память про самих себя... ».
Цена этого документа необыкновенно высока(если он был).Я даже не сомневаюсь в том ,что мы его не найдем.Его цена-несколько миллиардов долларов.Это фактически цена переориентирования целого народа на другие ценности.Доступ-НЕВОЗМОЖЕН.
Mihail Mitin писал(а):psv-777 писал(а):4. Из указаний к Указу Екатерины 2-ой 1793 года по «Новым землям Литовским»: «...Великое княжество Литовское впредь именовать только Белой Русью, а народ ее белорусами, чем на века привяжем ее к России. Замирить Белую Русь военной силой невозможно. Эту миссию мы возложим на русского чиновника, русского учителя, русского попа. Именно они отнимут у белорусов не только их язык, но и саму память про самих себя... ».
Цена этого документа необыкновенно высока(если он был).Я даже не сомневаюсь в том ,что мы его не найдем.Его цена-несколько миллиардов долларов.Это фактически цена переориентирования целого народа на другие ценности.Доступ-НЕВОЗМОЖЕН.
Подобного указа в письменном виде не могло быть в природе. Не надо из монархов делать дур и дураков, они прекрасно понимали значение НАПИСАННОГО документа, при том, Екатерина была умнейшей женщиной, хотя и приличной стервой. Хотя, возможно, я и ошибаюсь .......в прилагательном.
psv-777 писал(а):4. Из указаний к Указу Екатерины 2-ой 1793 года по «Новым землям Литовским»: «...Великое княжество Литовское впредь именовать только Белой Русью, а народ ее белорусами, чем на века привяжем ее к России. Замирить Белую Русь военной силой невозможно. Эту миссию мы возложим на русского чиновника, русского учителя, русского попа. Именно они отнимут у белорусов не только их язык, но и саму память про самих себя... ».
Цена этого документа необыкновенно высока(если он был).Я даже не сомневаюсь в том ,что мы его не найдем.Его цена-несколько миллиардов долларов.Это фактически цена переориентирования целого народа на другие ценности.Доступ-НЕВОЗМОЖЕН.
Белорусское крестьянство не поддержало январское восстание, активно выступив на стороне законных властей против местной польской шляхты, которая активно поддержала самопровозглашенное правительство мятежного Царства Польского.
Вячаслаў Ракіцкі:
Ці наш герой Каліноўскі — і паводле паходжаньня, і паводле вынікаў ягонага змаганьня, і паводле нашай патрэбы ў гэтым героі?
Cяргей Абламейка:
Безумоўна, наш. Ён — стваральнік нацыянальнай беларускай ідэі. Ён — наш першы герой. Ён стварыў беларускую журналістыку, запачаткаваў беларускую выдавецкую справу. Каліноўскі фактычна стварыў беларускую мову. Ён — паэт. У яго шмат такіх якасьцяў, якія выносяць яго ў першыя шэрагі беларускага пантэону. Я сказаў бы, што Скарына і Каліноўскі — дзьве постаці, побач зь якімі ніхто ўжо не стаіць...Уладзімер Падгол:
Я лічу, што Каліноўскі — патэнцыйна наш. Для нацыянальных беларускіх элітаў ён — безумоўна, наш. Калі казаць пра ўвесь беларускі народ, дык Каліноўскі знаходзіцца як бы ў яйку. Ці вылупіцца ён адтуль, гэта залежыць ад таго, выседзім мы яго, ці ня выседзім...
Сейчас этот форум просматривают: нет зарегистрированных пользователей и гости: 44