Даль аб межах беларускай мовы і яе ўплыве на рускую
"Тлумачальны слоўнік жывой вялікарускай мовы", складзены рускім навукоўцам Уладзімірам Далем, уяўляе цікавасць і пры вывучэнні мовы беларускай, у тым ліку яе распаўсюджанасці ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Тым не менш, у беларускім масавым друку пра гэта практычна нічога не гаворыцца.
Тэлеграф вырашыў паспрабаваць крыху выправіць сітуацыю."
Складанне слоўніка праходзіла ў часы, калі беларускі нацыянальны рух толькі пачынаў рабіць свае першыя крокі ў спробе зараджэння, таму папракнуць вучонага ў якой-небудзь палітычнай ангажаванасці ў дачыненні да беларускай мовы (Уладзімір Даль называў яе беларускай гаворкай) не выпадае. Ды і сам лексікограф ставіўся да мовы беларусаў з пэўнай непрыязнасцю. "Гэта заходняя беларуская агіда да гука "о" і прымусовы перавод яго ў "а", роўна як і адваротнае гэтаму, на ўсходзе, дзівіць вуха наша непрыемна, асабліва брыдка першае", - пісаў ён (Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. Том I: А-З. – М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1955, стр. 50).
Разам з тым дадзеная цытата дазваляе выказаць здагадку, што прыпіскамі на карысць беларускай мовы навуковец не займаўся.
Такім чынам, згодна з Уладзімірам Далем, гаворка "беларуская, або смаленская, ідзе ад Масквы на захад і незаўважна пераходзіць у чыстую беларускую, на якую ўжо значна намякае нават гаворка ў Валакаламску, Рузе, Мажайску (цяпер заходняя частка Маскоўскай вобласці РФ - Тэлеграф)" ( стар 74). "Без усялякай нацяжкі можна ўключыць сюды ўсе заходнія губерні нашы, і тады да гаворкі гэтай будуць належаць губерні: Смаленская, Віцебская, Магілёўская, Ковенская, Віленская, Гарадзенская, Мінская; адны толькі паны, шляхта, гавораць там па-польску (верагодна, у разлік не браліся неславянскія мовы - Тэлеграф)", - гаворыцца ў слоўніку (стр. 74-75).
"У суседніх губернях Ржэў, Зубцоў (Цвярская вобласць РФ - Тэлеграф), Валакаламск, Мажайск (Маскоўская вобласць - Тэлеграф), Мядынск, Масальск (Калужская вобласць - Тэлеграф) носяць на сабе болей або меней прыкмет беларускай або смаленскай гаворкі", - адзначыў вучоны (с. 76).
У якасці ўзору гэтай беларускага гаворкі, ён прыводзіць наступныя выразы: Яж табе казав, ня бяри больши ад яднаго воза; ну и увзяу ба адзин; Як хто хочиць, так па сваём бацьку и плачиць; Каб ня дзирка у роци, хадзиу ба у злоци; Абицанка, цацанка, дурняги радасць; Ды сягодни и у городи жидау нетуци, дык и торгу нема, і г.д.
Па словах Даля, беларуская мова "распаўсюджваецца на захад, да польскіх губерняў, на поўдзень да маларускіх гаворак, адрозніваючыся ў розных мясцовасцях некаторымі асаблівасцямі і прымаючы, па суседстве словы, звароты і гаворку польскую, маларускую або вялікарускую, апошняе перадусім адносіцца да губерні Смаленскай; а моцны ўдзел беларускай чуваць у Чарнігаўскай, Арлоўскай, Калужскай, Цвярской, і асабліва ў Пскоўскай" (с. 76).
Чырвоным колерам указаны губерні, дзе, па У. Далю, сярод славянскіх моў панавала беларуская мова, ружовым - аказвала значны ўплыў
Больш за тое, піша Даль (с. 76), "можна сказаць, што яна (беларуская гаворка - Тэлеграф) чуецца і ў Маскве, таму што аканне, ці высокая гаворка наша, якая стала агульнай, вядома паходзіць ад сумесі наўгародскай са смаленскай". Такім чынам, згодна з навукоўцам, сучасная руская мова ў значнай ступені паўстала пад уплывам беларускай мовы. Гэта таксама абвяргае меркаванне шэрагу людзей аб тым, што беларуская мова з'яўляецца сумессю рускай з польскай, паколькі сама беларуская аказала істотны ўплыў на рускую.
Беларускі моўны ўплыў Уладзімір Даль адзначае і на наўгародскай мове, у якую, па яго словах (с. 51), "словы гэтыя зайшлі на поўнач... з Белай Русі, праз Цвер і Пскоў". Якія словы трапілі ў наўгародскія землі з беларускіх, відаць на прыкладах асаблівых слоў, якія прыводзіць вучоны. Так, для Наўгародскай губерні характэрныя наступныя адметныя словы: пончохи – чулки - панчохі, черевики – башмаки - чаравікі, свитка – сермяга - світка, швец – портной - шавец, почекать – подождать - пачакаць, позвонец – колокольчик - званочак, домовище – гроб - дамавіна, орать – пахать - араць, дековаться – насмехаться - здзекавацца, пеун – петух - певень, чуть – чуять, слышать - чуць, даси – дашь – дасі и т.д. Для Цвярской: трохи – мало - трохі, сподобить – полюбить - спадабаць, досыть – довольно - досыць, полица – полка - паліца, шкода – изъян - шкода, зробить – сделать - зрабіць, уперши – впервые - упершыню, торба – мешок - торба, толока – помочь - талака, горелка – водка - гарэлка, хата – изба - хата, вжахнуться – испугаться - ужахнуцца, дужа – очень - дужа, знайти – найти - знайсці, цубуля – лук - цыбуля, хувать – прятать - хаваць, сопсовать – испортить - сапсаваць, поратовать – спасать – уратаваць и г.д. (стр. 51).
У Цвярской губерні, на думку Уладзіміра Даля, уплыў беларускай мовы найбольш моцны ва ўжо згаданым Ржэве ("цокаюць, дзэкаюць, г прамаўляюць прыдыханнем, ставяць х замест ф, і наадварот, У замест Ў, Я замест Е; Ы замест О; падвойнае ш замест щ"(с. 55)), у Пскоўскай - "Апочка і Вялікія Лукі - [належаць] Беларусі, хаця і не столькі, як Цвярское Заволжа"(с. 56). "Масальскі павет выдатна суседнічае з беларусамі... у смаленскай палове жывуць палехі, зусім адрозныя скажонай гаворкай, прыдатнай больш да дрэннай смаленскай" (с. 70). Прысутнічаюць беларускія асаблівасці і ў мове іншых рэгіёнаў.
Характэрна, што ўсе землі, на якія мела ўплыў беларуская мову, у розныя перыяды сваёй гісторыі ўваходзілі ў склад Вялікага княства Літоўскага.
Акрамя таго, Уладзімір Даль у раздзеле аб Смаленскай (беларускай) гаворцы (стр. 74-76) апісаў шэраг граматычных i фанетычных асаблівасцяў беларускай мовы, асаблівасці ўтварэння імёнаў па бацьку і гэтак далей. Мноства беларускіх слоў і пісьмовыя тлумачэнні іх значэнняў можна знайсці і ў самім слоўніку з паметай зах. або запд.
Такім чынам, як мы бачым, "Тлумачальны слоўнік жывой вялікарускай мовы" можа быць цікавы для аматараў беларускай мовы і гісторыі. Да таго ж на падставе слоўніка можна скласці і невялікі слоўнік беларускай лексікі XIX стагоддзя, часткова ўжо забытай.
Вот же занесло тебя в 19 век.
мае!? 
).