ыпуск №06/2006 16 февраля 2006 г.
ЛЕГЕНДЫ
Палямон і Скарына
Чым нас вабяць сівыя легенды і міфы? Рамантыкай даўніны? Казачнымі сюжэтамі? Гістарычнымі і міфалагічнымі персанажамі? Напэўна, бо ў легендах адлюстроўваюцца звычаі, погляды людзей, іх асэнсаванне быцця ў свеце - усё тое, што мы называем "духам", "душой" народу. Легендарныя і міфічныя сюжэты часта выкарыстоўваліся і выкарыстоўваюцца палітыкамі, дзеячамі культуры і мастацтва для сцвярджэння і замацавання ў грамадстве сваіх ідэй. Шырока вядома легенда пра паходжанне шматлікіх магнацкіх родаў Вялікага княства Літоўскага ад рымскага патрыцыя Палямона і ягоных сяброў, якія пасяліліся на берагах Нёмана. Якая традыцыйная версія гісторыі Палямона? У часы жорсткага Нерона (37 - 68 гг.) Палямон на чале вялікай групы (каля 500 чалавек) рымскай шляхты на караблях адправіўся з Рыму ў вялікае падарожжа, праз Міжземнае мора, Атлантычны акіян, Паўночнае і Балтыйскае моры, увайшоў у Нёман і ў вусці яго прытоку Дубісы заснаваў паселішча Новы Рым - Рамнову. Такім чынам магнаты "літоўскага" паходжання (Гаштольды, Гальшанскія, Радзівілы і іншыя) узвышалі свой радавод і гонар. Інфармацыя пра Палямона выкарыстоўваецца на экскурсіях гістарычнай тэматыкі.
Доктар гістарычных навук з Беластоку Алег Латышонак правёў даследаванне на гэтую тэму і зрабіў сенсацыйную выснову: славуты Францыск Скарына, улічваючы вялікую цікаўнасць эліты ВКЛ да антычных дзеячоў, напісаў гістарычную хроніку ВКЛ, дзе скарыстаў сюжэт пра Палямона, але праславіў Белую Русь і яе кіроўную "русінскую" эліту як пераемніцу эліністычных традыцый. Артыкул аб гэтым змешчаны ў першым нумары газеты "Наша Ніва" за гэты год. Гэтая цікавая інфармацыя прыдасца ў экскурсіях у Полацк (на радзіму Скарыны), у Нясвіж, Гальшанскі край (дзе гаворка ідзе пра вялікіх князёў і буйных магнатаў ВКЛ). Усе далейшыя развагі выглядаюць толькі як гіпотэза, але скіравана яна на ўмацаванне нацыянальнай ідэі беларусаў, сцвярджэнне "русінскага" (славянскага) характару ВКЛ і вартая, на нашу думку, папулярызацыі. Разгледзім ход думак А.Латышонка.
У пачатку 1520-х гг. славуты палачанін Францыск Скарына атрымлівае ад найбагацейшага тагачаснага магната католіка-ліцвіна Альбрэхта Гаштаўта (ягонай нявесткай будзе славутая Барбара Радзівіл), будучага канцлера ВКЛ, заданне - напісаць гісторыю дзяржавы і праславіць у ёй замоўніка гэтай працы і ўвесь род Гаштольдаў.
У часы Скарыны набірала моц гістарычная легенда пра перасяленне Палямона на нёманскія берагі. Пайшла яна ад Яна Длугаша (1415-1480) - польскага гісторыка, выхаваўцы дзяцей вялікага князя Казіміра Ягайлавіча. Длугаш датаваў гэтае перасяленне яшчэ дахрысціянскім часам Цэзара і Сулы. Скарына не мог не скарыстаць гэты сюжэт. Выдатны знаўца грэчаскай мовы і латыні, Скарына вывучае творы шматлікіх антычных гісторыкаў (адукаванасць дазваляла яму гэта рабіць) - і нічога падобнага не знаходзіць. Палямонаў было шмат, і Скарына знаходзіць таго, які падыходзіў бы пад Длугашаву марскую гісторыю. Гэта быў Палямон ІІ, які даводзіўся сваяком імператару Нерону і быў каралём эліністычнай дзяржавы Понт на беразе Чорнага мора (цяпер гэта тэрыторыя Турцыі). Яго бацька - Палямон І - быў каралём Понту і Кілікіі, а таксама Баспорскага каралеўства, дзе ён разбурыў горад Танаіду ў вусці ракі Дон, трапіў у палон да аспургаў і быў пакараны смерцю. Сын, Палямон ІІ, працягваў кіраваць Понтам і Кілікіяй. Падчас візіту ў Тыверыяду да iўдзейскага караля Ірада Агрыпы І адбыўся шлюб Палямона з князёўнай Беранікай (для яе гэта быў ужо трэці шлюб, першыя два праславіліся скандаламі - ды багацце было важней за ўсё). Палямон прымае iўдаізм, але неўзабаве прыгажуня Бераніка кідае мужа, і той выракаецца новай, але не патрэбнай ужо веры. Каля 63 г. Понт уваходзіць у склад Рымскай імперыі Нерона, і Палямон мусіць адрачыся ад трону. А калі Нерон памірае, у Понце ўспыхвае паўстанне супраць рымлянаў. Кіраўнік паўстанцаў - аднадумца Палямона і былы кіраўнік понцкага флоту - Аніцэт збірае войска і робіць пірацкія набегі на рымлянаў на Чорным моры. Падчас адной такой выправы Аніцэт быў схоплены каля берагоў сучаснай Грузіі і забіты. Паводле хрысціянскай легенды, Палямон прыняў хрысціянства ад святога Барталамея, але хутка вярнуўся ў паганства. Памёр ён у 74 г.
Такім чынам, сапраўдны Палямон быў грэкам, прымаў iўдаізм і хрысціянства, ніколі ў нашых краях не бываў. А марскія падарожжы Палямона Длугаш мог запазычыць ад паўстання Аніцэта ці смерці Палямона І ў краіне аспургаў, куды ён дабіраўся па моры.
Скарына зразумеў, што Длугаш проста выдумаў выправу Палямона на Балтыку. Бачачы негістарычнасць длугашавага Палямона, ён тым не менш паўтарае гісторыю пра Палямона, але пераносіць яе ў сапраўдныя гістарычныя ўмовы часоў Нерона. Апынуўшыся паміж Сцылай дзяржзамовы з боку католіка Гаштольда і Харыбдай "русінскага" патрыятызму і гістарычнай праўды, Скарына стварыў уласны твор, які меў верагодную назву "За кройнікі Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага" і, на жаль, да нас не дайшоў. Сама назва твора падкрэслівала, што ён ствараецца "за" - г. зн. замест літоўскіх і жамойцкіх хронік. У тым самым ХVI стагоддзі ён неаднойчы перарабляўся жамойцкімі феадаламі на карысць сваёй - рымскай - версіі Палямона. У часы Скарыны ўсё, што звязвалася з Грэцыяй, атаясамлівалася з праваслаўем, тады як "рымскае" азначала каталіцкае. Такім чынам, элінскім паходжаннем і праўленнем Палямона падкрэсліваўся грэка-праваслаўны характар ВКЛ. Больш таго, па версіі Скарыны, падарожжа палямонавай кампаніі на беларускія землі адбывалася не па Атлантычным акіяне і Паўночным і Балтыйскім марах, а з Чорнага ў Азоўскае мора, далей па Доне ў яго вярхоўі і адтуль на захад цяперашняй Расіі ў Беларусь. Толькі адсюль нашчадкі прыбышоў з Понту маглі рушыць далей на захад, спыніцца за Вяллёй і назваць той край Літвой. Такі ідэйны сэнс мела гістарычная праца Скарыны. Яе змест відавочна быў не той, які чакалі замоўцы. І ў пазнейшых пераробках, вядомых па летапісах Еўраінаўскім, Красінскіх і іншых, з'яўляюцца больш выгадныя "трансатлантычны" шлях і "рымляне", а таксама перакручаныя сюжэты, у якіх падкрэсліваецца галоўная роля жамойцкіх князёў у палітыцы ВКЛ.
У традыцыйнай "жамойцкай" версіі Палямона сцвярджаецца, што з Палямонам з Рыму ўцяклі прадстаўнікі рымскіх родаў - Кітаўрасы, Калюмны, Ружы, Урсіны. Спыніўшыся на Нёмане, яны назвалі гэты край па-славянску Пабярэжнай, а па-літоўску Жамойцкай зямлёй (насамрэч слова Жамойцкі азначае "ніжняя зямля" - пэўна, Скарына не ведаў літоўскай мовы). Размножыўшыся, іх нашчадкі пайшлі далей да ракі Вяллі на яе правабярэжжа, дзе "гралі на трубах дубасных" - і іх князь Кернус назваў край Літустуба (па лацінску litus - бераг, tubа - труба). Потым гэтая назва спрасцілася да "Літва". У пазнейшых летапісах ВКЛ славянская назва прынямонскага краю - Пабярэжная зям-ля - знікае. Далей па "жамойцкай" версіі выстройваецца ланцуг наступ-ных вялікіх князёў літоўскіх:
і г.д.
http://www.poiskturov.by/cgi-bin/newspa ... xt&id=1078